Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 18ο

Β. – ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΙΑ

Τα Αμπελάκια:

Κοντά στην κοιλάδα των Τεμπών και στις πρώτες βορειοδυτικές πλαγιές του Κισσάβου βρίσκεται κτισμένη η ονομαστή κωμόπολη των Αμπελακίων.

Τα Αμπελάκια κατέχουν εξέχουσα θέση στην ιστορία του κοινωνικού και οικονομικού βίου του νεοελληνισμού στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ανέπτυξε ιδιαίτερα δράση στον τομέα της νηματουργίας. Η ξακουστή «Συντροφία των Αμπελακίων» «είναι παράδειγμα συνεταιριστικής κεφαλαίου και εργασίας» (1).

Οι Αμπελακιώτες δεν υστέρησαν διόλου και στον τομέα της παιδείας. Η Σχολή των Αμπελακίων πρωτοπορεί αυτά τα χρόνια και είναι γνωστή όχι μόνο στη γύρω περιοχή αλλά και στον ευρύτερο ελληνικο χώρο. Στη Σχολή που έχει την πολυτέλεια να διδάσκεται, εκτός των άλλων, και ξένη γλώσσα (Γαλλικά), διδάσκουν διαπρεπείς δ/λοι, όπως ο Γρηγ. Κωνσταντάς, ο Κ. Κούμας, ο Άνθιμος Γαζής και άλλοι κορυφαίοι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Με τις οικονομικές ενισχύσεις των Αμπελακιωτών ο Γαζής κατορθώνει να εκδώσει το «Λεξικό» του. Η Σχολή διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη με εκλεχτά ελληνικά και ξενόγλωσσα συγγράμματα, καθώς και πλούσια συλλογή εποπτικών και διδακτικών μέσων για τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών.

Εδώ ο ονομαστός δ/λος Ζήσης Κάβουρας διδάσκει τη γαλλική γλώσσα. Εδώ φοιτά και ο Κων/νος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων «Εις την αυτήν Σχολήν συνεπλήρωσε και τας περί τα ιερά γράμματα σπουδάς του ο Κων/νος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων.

Ζαγορά:

[Σήμερα είναι κωμόπολη της επαρχίας Βόλου του ν. Μαγνησίας. Στην Ελλάδα προσαρτάται στα 1881. Το όνομα είναι σλαβικό και σημαίνει «όπισθεν πέραν του όρους», καθώς η Ζαγορά βρίσκεται πίσω από το Πήλιο].

Ύστερα από την κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Τούρκους (1420) και τη χορήγηση σχετικής αυτονομίας στους ορεινούς πληθυσμούς, δημιουργήθηκε και η ορεινή Ζαγορά. Οι κάτοικοί της με τη δραστηριότητά τους σύντομα την αναδεικνύουν σ’ ένα περίλαμπρο κέντρο οιστικού πληθυσμού (16ος αι.).

Τα χωριά της Ζαγοράς κατέκτησαν τότε τα σκήπτρα της μεταξοπαραγωγής (25.000 οκάδες το χρόνο) με απευθείας εξαγωγή στη Βιέννη, τη Δαλματία και Γερμανία. Επίσης κατασκεύαζαν με τα «λιβαδιώτικα» μαλλιά τα ονομαστά «σκουτιά» και τις «καπότες» της Ζαγοράς που εξήγαγαν στην Κων/λη, τη Σμύρνη και σ’ όλη την Ανατολή.

Μ’ αυτό το ογκώδες για τα δεδομένα της εποχής εμπόριο η Ζαγορά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έχει αναπτύξει σπουδαία παιδευτική κίνηση. Εδώ λειτούργησαν δύο σχολεία: Το ένα – άγνωστο πότε ιδρύθηκε – λειτουργεί στη Μονή του Σωτήρα και διδάσκονται εδώ τα πρώτα γράμματα.

Το δεύτερο σχολείο με το όνομα «Ελληνομουσείο» ιδρύεται στα 1702 και λειτουργεί αρχικά στο κελί του ναού του Τιμίου Προδρόμου. Ήταν σχολείο ανώτερης μόρφωσης και εκεί διδάσκονταν, εκτός από την ελληνική γλώσσα, μαθηματικά, φυσική, γεωγραφία, αστρονομία, φιλοσοφία, λογική.

Σ’ αυτό το σχολείο διδάσκουν διαπρεπείς δάσκαλοι, όπως ο Παναγιώτης Αλεξάνδρου από το Μεσολόγγι, ο Ιερώνυμος Ζαχαρίας από το Βόλο και ο μαθητής του Άνθιμος, ο Ιω. Χουντής κ.ά. Αλλά και οι μαθητές που διέπρεψαν στη μετέπειτα ζωή τους πέρασαν από τα θρανία αυτού του σχολείου, όπως ο Καλλίνικος ο Δ’, Πατριάρχης Κων/λεως, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Ρήγας Φεραίος, από τον οποίο το σχολείο ονομάστηκε «σχολείο του Ρήγα».

Επειδή όμως με το πέρασμα του χρόνου το οίκημα που στεγάζει τη Σχολή δεν επαρκεί να καλύψει τις αυξανόμενες ανάγκες που έχουν δημιουργηθεί, κτίζεται με τη φροντίδα του Πατριάρχη Καλλίνικου, που έχει επιστρέψει στη γενέτειρά του, στα μέσα του 19ου αι. νέο Διδακτήριο, για το οποίο βοήθησαν αισθητά οι: Ιω. Πρίγκος, Νικ. Ζάγορας κ.α. Τώρα ιδρύεται βιβλιοθήκη, που έμεινε ονομαστή, με πολλούς τόμους αξιόλογων βιβλίων, πολλά από τα οποία έφερε στο φως της δημοσιότητας ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ευ. Σκούβαρας.

Τρίκαλα: Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποτέλεσε έδρα μεγάλου σαντζακίου, που περιλάμβανε είκοσι τρία διαμερίσματα ή δήμους (1.466). Στις αρχές του 17ου αι. λειτουργούσε στην πόλη αξιόλογη ελληνική Σχολή, όπου φοίτησε ο σοφός Ευγένειος Ιωαννούλιος ο Αιτωλός και δίδαξε ο ιερομόναχος Νικόλαος από το Μέτσοβο. «Το 1770 Αλβανοί λεηλάτησαν την πόλη και πυρπόλησαν τα εργαστήριά της, που ανέρχονταν σε 500», μαζί μ’ αυτά πυρπόλησαν και το ιδιαίτερο εντυπωσιακό Διδακτήριο της Σχολής.

Και άλλες πόλεις ή κωμοπόλεις της Θεσσαλίας ανέπτυξαν την παιδεία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπως λ.χ. η Λάρισα, την οποία ο Ευλιγιά Τσελεμπί την κατατάσσει τέταρτη στις δέκα μεγάλες πόλεις της Ευρ. Τουρκίας. Η Ελασσόνα, ο Αλμυρός, η Τσαριτσάνη, ανέπτυξαν παιδεία όχι βέβαια μεγάλης εμβέλειας, αλλά πρώιμη και συνεχή. Θα πρέπει να μνημονεύσουμε επίσης τις Μηλιές, γενέτειρα των γνωστών δ/λων του Γένους: Άνθιμου Γαζή, Γρ. Κωνσταντά και Δανιήλ Φιλιππίδη, οι οποίοι ίδρυσαν εκεί Σχολή και πλουσιότατη βιβλιοθήκη.

Σημείωση: