breaking news Νέο

Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Μετά την άλωση της Πόλης εμφανίστηκε, όπως ήταν φυσικό, «αχλύς» στα γράμματα και γενικότερα στον πολιτισμό, στο χώρο του Βυζαντίου, όπου νωρίτερα τόσο είχαν ακμάσει.

Πολλοί μιλούν για «ρήγμα στην πολιτιστική παράδοση του έθνους» στους 15ο και 16ο αιώνες. Η άποψη αυτή κρίνεται υπερβολική, χωρίς να παραγνωρίζουμε βέβαια το γεγονός ότι η πτώση του επιπέδου της γνώσης αυτήν την εποχή ήταν πράγματι καταθλιπτική. Αναμφισβήτητα υπάρχουν κάποιες προσπάθειες διάσπαρτες, άνισες, ασυντόνιστες.

Είναι όμως βέβαιο ότι ούτε μια στιγμή δεν έπαψε να υπάρχει ελληνική παιδεία και να αναπτύσσεται ο ελληνικός πολιτισμός. Αλλά η Ελληνική παιδεία άλλαξε προσωρινά χώρο· μεταφέρθηκε δυτικότερα στην Ιταλία. Στην Ανατολή έχουμε βέβαια μια φθορά και μια στέρηση. Η φυγή των λογίων στη Δύση, η οικονομική δυσχέρεια και η δημογραφική φθορά ήταν οι ειδικότεροι λόγοι που προκάλεσαν αυτήν την κατάσταση.

Δεν ήταν μόνο η μετακίνηση των λογίων που δημιούργησε αναστάτωση στο φαινόμενο της Παιδείας. Εκτός του ότι έλειψαν οι δάσκαλοι από τον ελληνικό χώρο, περιορίστηκε αισθητά και το μαθητικό δυναμικό, αφού πλήθος μαθητών – των πλουσιότερων βέβαια οικογενειών – πήρε το δρόμο για τη Δύση.

«Οι λόγιοι που απόμειναν στην Ανατολή ή εκείνοι που επέστρεψαν από τη Δύση, λίγο ύστερα από την Άλωση της Πόλης, φαίνεται ότι ήταν ελάχιστοι» (1), ωστόσο ικανοί να διατηρήσουν, έστω και σε υποτυπώδη μορφή, την παιδεία, έτσι ώστε ήρεμα και λίγο λίγο να σχηματισθεί, με την πάροδο του χρόνου, μια αλυσίδα από λόγιους, η οποία οδήγησε το ελληνικό έθνος στην αναγέννηση των γραμμάτων των 17ου και 18ου αιώνων.

Στο λαό – παρά την εξαθλίωσή του – διατηρήθηκε οπωσδήποτε η έφεση για την παιδεία. Αυτήν την εκμεταλλεύτηκαν οι κληρικοί και πέτυχαν να δημιουργήσουν κατάλληλες προϋποθέσεις για την εμφάνιση λίγων, έστω, αλλά αξιόλογων εκπροσωπευτικών φορέων της παιδείας.

Οι ειδήσεις για την κατάσταση της παιδείας στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας σπανίζουν. Κι αυτές που έχουμε οφείλονται στα όσα διέσωσε ο Γεώργιος Γεννάδιος, και απ' όσα ο καθηγητής της Τυβίγγης Crusius Marius περιέλαβε στο βιβλίο του «Turcogrecia», ένα βιβλίο που εκδόθηκε στα 1584 μ. στη Βασιλεία. Ο Κρούσιος τις πληροφορίες του συγκέντρωσε από τους Ζυγομαλάδες – και κυρίως από τον Θεοδόσιο Ζυγομαλά- Πρωτονοτάριο της Μεγάλης Εκκλησίας – και από άλλους φυγάδες λόγιους στην Ανατολή, καθώς και από κάποιες μαρτυρίες περιηγητών (2).

Οι πληροφορίες για τους δασκάλους αυτών των υποτυπωδών, έστω, σχολείων της πρώτης περιόδου της Τουρκοκρατίας είναι ελαχιστότατες. Δυστυχώς δεν διατηρήθηκαν ούτε τα ονόματά τους (για τους νεότερους, όσο πλησιάζουμε στην εποχή μας, έχουμε στοιχεία (3)).

 

 

Θεωρείται βέβαιο πως στις διάφορες πόλεις και κώμες, στα αστικά κέντρα δηλαδή, στους δύο πρώτους αιώνες της δουλείας, λειτουργούσαν κάποια υποτυπώδη «κοινά σχολεία» με λίγους μαθητές και δασκάλους που αμείβονταν από τις εύπορες οικογένειες ή λειτουργούσαν με τη φροντίδα ιερέα ή μοναχού και με το πέρασμα του καιρού με τις φροντίδες των λογίων που δεν ανήκαν στον κλήρο. Επίσης η ύπαρξη οικοδιδασκάλων ήταν αρκετά διαδεδομένη.

Η απουσία όμως σχολείων οδήγησε σε δύο καθαρά φανταστικές εκτιμήσεις: η πρώτη, πιο αισιόδοξη, μιλά για σπουδαία σχολεία (περίλαμπρες Ακαδημίες) και γενικά υψηλής στάθμης παιδεία. Η δεύτερη, πιο ρεαλιστική, τονίζει την έλλειψη συστηματικής σχολικής παιδείας και απομυθοποιεί τον ωραίο «θρύλο» του «κρυφού σχολείου». (4)

Το τελευταίο ατεκμηρίωτο ιστορικά, ως προς τη θρυλούμενη μορφή του, έχει οπωσδήποτε υπόσταση με την έννοια, ότι την οργανωμένη παιδεία – αδύνατη για την εποχή αυτή – αναπλήρωνε η ανεπίσημη και ταπεινή φροντίδα της Εκκλησίας στους νάρθηκες των ναών και στις μονές. «Τίποτε όμως δεν αποδεικνύει επίσημα καθιερωμένη και συστηματική δίωξη της παιδείας από τους Τούρκους». (5)

 

Σημειώσεις:

  1. - Βλ. Βογιατζίδου Ι., Ιστορική μελέτη 4 «Το χάσμα εν τη πνευματική παραδόσει του Ελληνικού λαού», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφ. Σχολής, τ. 2Ος, Θεσ/νίκη, σ. 257.
  2. - Για το Θεοδόσιο Ζυγομαλά βλ. Διοβουνιώτου Κ., «Θεοδώσιος Ζυγομαλάς» Θεολογίας Α.Π.Θ. Επετηρίς 1 (1923), σ. 18.
  3. - Για όποιον ενδιαφέρεται για λεπτομέρειες γύρω από τη ζωή και το έργο τους, παραπέμπουμε κυρίως σε μελέτες, των Ζαβίρα, Σάθα, Παρανίκα, Ευαγγελίδη, Βακαλόπουλου, Γρητσοπούλου, Παπαδοπούλου – Βρετού, Γούδα και Αραβαντινού.
  4. - Για το κρυφό σχολειό βλέπε: Κώστα Κ., «Τα κρυφά σχολειά της σκλαβιάς», Ηπειρωτική Εστία 4 (1955), σ. 213-215. Βλαχογιάννη Γ. «Το κρυφό σχολειό», Νέα Εστία 38 (1935), 678-683. Καμπούρογλου Δ., Ιστορία των Αθηνων, τομ. 1ος, Τουρκοκρατία, Αθήναι 1889, σ. 259. Γριτσόπουλου Γ., Σχολή Δημητσάνης, Αθήναι 1962, σ. 9 κ.ε. του ιδίου «Το κρυφό σχολειό», Παρνασός 4 (1962), 66-90.
  5. - Μεταλληνός Γ., Τουρκοκρατία, εκδ. Οίκος Ακρίτας, σ. 133

 

ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ

επιτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

 

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ


Σύνδεση Συνδρομητή

Καλώς Ήρθατε! Συνδεθείτε στο λογαριασμό σας

Να με θυμάσε Ξεχάσατε τον κωδικό σας;

Δεν είστε συνδρομητής; Αίτηση Εγγραφής

Ξεχάσατε τον κωδικό σας

Αίτημα Εγγραφής