Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
«Η παράδοση αυτή (του Κρυφού σχολειού) πρώτα πρώτα φανερώνει ότι δεν έπαψε να υπάρχει κάποια προσπάθεια για τη διατήρηση και την ανάπτυξη των γραμμάτων και τη μόρφωση και ακόμη ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατόν να συνέβαινε, ελεύθερα, είτε γιατί δεν το επέτρεπαν οι Τούρκοι, για πολλούς και διάφορους λόγους, είτε γιατί δεν μπορούσαν τα μικρά Ελληνόπουλα να κυκλοφορούν καθημερινά και χωρίς κινδύνους και να πηγαίνουν στα κελλιά των μοναχών και κληρικών ή στις εκκλησίες για να συναντήσουν το δάσκαλό τους» (1).
Σε πλείστα μέρη επιδεικνύονται σε ναούς και Μονές ειδικοί Χώροι «κρυφού σχολείου», η λαϊκή ποίηση διέσωσε μερικούς στίχους που διατηρούν ως τα σήμερα στο στόμα του λαού την όλη παράδοση («φεγγαράκι μου λαμπρό...», «Βαστά εικόνα και Χαρτί...».) Εξάλλου σχετικό είναι το ποίημα του Ιω. Πολέμη «το κρυφό σχολείο» και ο περίφημος πίνακας του Ν. Γκύζη. Και ο θρύλος διηγείται ότι σε κάποια μικρή κι απέριττη εκκλησιά, όπως ήταν σχεδόν όλες, οι εκκλησιές επί Τουρκοκρατίας, κάτω από το αμυδρό φως του καντηλιού, μαζεύονταν γύρω από τον ιερέα ή μοναχό τα Ελληνόπουλα, για να μάθουν ανάγνωση και γραφή και να γαλουχηθούν με τα ιδεώδη του 'Εθνους και της Θρησκείας... «Σχηματίστηκε η εντύπωση στους Πάντες ότι το «κρυφό σχολειό» έκλεινε μέσα του όλο το μεγαλείο της φυλής στην εποχή της Τουρκοκρατίας» (2).
«Κρυφό σχολειό»: Ο θεσμός των νυκτερινών κατά το πλείστον σχολείων που λειτουργούσαν σε μοναστήρια ή απόμερες εκκλησιές, κυρίως κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, κατά τη λαϊκή παράδοση, που και κυρίως επικρατεί ως ερμηνεία, το κ.σ. προέκυψε από την προσπάθεια του ελληνισμού να παρακάμψει τα αντιεκπαιδευτικά οθωμανικά μέτρα και να προσφέρει στα παιδιά του, κυρίως μέσω της Εκκλησίας, που απολάμβανε μερικών προνομίων, στοιχειώδη ελληνική και χριστιανιακή εκπαίδευση...
»Το κρυφό σχολειό, οποιαδήποτε κι αν ήταν η αιτία της γέννησής του, αποτελεί θεσμό που στήριξε στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, την εθνική συνοχή και αντοχή και που συνδέθηκε με τη νεώτερη εθνική μας παράδοση ως ένας πολύτιμος συντελεστής διαμόρφωσης της νεοελληνικής συνείδησης» (3).
Περιοριστήκαμε ν' αναφέρουμε πιο πάνω δυο τρεις θέσεις που ερμηνεύουν το θεσμό του «κρυφού σχολειού» για να παραθέσουμε πιο κάτω απόψεις και από την αντίπερα όχθη που αρνούνται απολύτως την ύπαρξή του.
Το ότι πρόκειται για μύθο αποδεικνύεται βασικά από το γεγονός ότι δεν υπάρχει «καμιά ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολείου» (Γιαννης Βλαχογιάννης). Το ίδιο υποστηρίζει και ο Μανουήλ Γεδεών, πιο κατηγορηματικά μάλιστα: «Μέχρι σήμερον ουδαμού ανέγνων εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων βεζύρην ή Αγιάννην εμποδίσαντα σχολείου σύστασιν ή οικοδομην, τούθ' όπερ ηδύνατο να συμβεί κατόπιν καταγγελίας Χριστιανού τινός, απερίτμητου Τούρκου, καθώς ονόμαζον αυτούς». Αν το κρυφό σχολειό είχε γίνει για κάποια περίοδο πραγματικότητα, σε περιορισμένη, έστω, έκταση, δεν συνέτρεχε λόγος η σχετική μαρτυρία ή μαρτυρίες να μείνουν σκόπιμα στην αφάνεια.
Ο Ασιάτης του 15ου αι. δεν ήταν δυνατόν να οδηγηθεί στη σκέψη ότι η παιδεία θα μπορούσε να γίνει κάποια στιγμή δημιουργός φωτισμού των υποδούλων. Οι καλοπροαίρετοι ιστορικοί, πολύ πιθανόν, για λόγους εθνικής σκοπιμότητας, κυρίως στην εποχή του μεγάλου Αγώνα, έπλασαν αυτό το μύθο. Στην πρώτη περίοδο της δουλείας (1453-1669), όπως τονίσαμε και παραπάνω, υπάρχουν κάποιες σκόρπιες απόπειρες για εκπαίδευση. Ωστόσο όμως οι απόπειρες αυτές ήταν τόσο αδύναμες που δεν άφησαν παρά ελάχιστα ίχνη της παρουσίας τους. «Δεν έχουμε λοιπόν κανένα λόγο να μη δεχτούμε ότι αφετηρία για την εκπαιδευτική αφύπνιση του Ελληνισμού είναι το τέλος του 16ου αι., γιατί μόλις τότε αρχίζουν οι χειρόγραφες μαρτυρίες.
Το 1593 η μεγάλη Σύνοδο της Εκκλησίας αποφάσισε να προαγάγει την παιδεία» (4).
Πριν όμως αναφερθούμε στη μεγάλη Σύνοδο του 1593 με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία Β' τον Τρανό, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι επίσης σημαντικός σταθμός για την εκπαίδευση υπήρξε η ενέργεια της Εκκλησίας να ιδρύσει την Πατριαρχική Σχολή στην Πόλη, το 1454. Η πρωτοβουλία ανήκε στον Πατριάρχη Γεννάδιο (Σχολάριο). Αυτό είναι το αρχαιότερο εκπ/κό ίδρυμα που σφραγίζει με την παρουσία της η Εκκλησία στο Χώρο της Παιδείας, μια παρουσία που και στους επόμενους αιώνες θα θεωρείται αυτονόητη και αστασίαστη.
Στην παραπάνω Σχολή φοίτησαν εκατοντάδες Ελλήνων και Βαλκάνιων. «Πρώτος σχολάρχης της διορίστηκε ο Ματθαίος Καμαριώτης από τη Θεσ/κη, που εναντιώθηκε στις ιδέες του Γεωργίου Γεμιστού, στην ειδωλολατρεία και σημοιρολατρεία του. Ο Καμαριώτης άφησε ένα πλούσιο φιλολογικό και θεολογικό έργο». (5)
Σημειώσεις:
- Ν. Γρ. Ζαχαρόπουλου, Η παιδεία στην Τουρκοκρατία, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσ/νίκη 1991, τ.Α', σ. 37
- - Ν. Γρηγ. Ζαχαρόπουλου, ο.π., σ.37
- - Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, τ. 35, σ. 108
- - Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτικής Αθηνών, τ. Ι', σ. 367.
5. - Βακαλόπουλου Κ., Νεοελληνικη Ιστορία 1204 – 1940, εκδ. Οίκος Αφων Κυριακίδη, Θεσ/νίκη, σ. 43.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επ. Σχολ. Σύμβουλος
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
