Μέρος 3ο
 

Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Άλλο σπουδαίο ορόσημο στην Παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων ήταν η απόφαση της μεγάλης Συνόδου του 1593, η οποία προέβλεπε οι κατά τόπους μητροπολίτες να ιδρύσουν σχολεία και να υποστηρίζουν με κάθε τρόπο την παιδεία στις επαρχίες τους. Είναι η πρώτη επίσημη πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την ανάπτυξη της σχολικής παιδείας. Ο Ζ' κανόνας της Συνόδου αναφέρει: «Ώρισεν η αγία Σύνοδος έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία, φροντίδα και δαπάνην των δυναμένων ποιείν, ώστε τα θεία και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι· βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις, εάν των επιτηδείων χρείαν έχουσιν». Η απόφαση αυτή επίσημη και φανερή, είναι μια απάντηση για το «κρυφό σχολειό», με τη μορφή μάλιστα που ο θρύλος το θέλει. «Είναι γεγονός ότι η επίδρασή της, φάνηκε αρκετά γόνιμη. Τα σχολεία άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και εμφανίστηκαν οι πρώτοι μεγάλοι ευεργέτες του Γένους, που χρηματοδοτούσαν την ίδρυση σχολείων τόσο στον Ελλαδικό χώρο, όσο και στο χώρο της διασποράς» (1).

Συνοψίζοντας, λοιπόν, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι: 1) «κρυφό σχολειό» με την έννοια που το θέλει ο μύθος δεν υπήρξε, γιατί απλούστατα ο άξεστος κατακτητής ούτε ευνοούσε αλλά ούτε  και καταδίωκε την εκπαίδευση σ' ολόκληρο το μακρύ διάστημα της δουλείας και σ' ολόκληρη την αυτοκρατορία. Και ακόμα πως αν υπήρχαν κάποιες παρεμβάσεις, ασφαλώς θα υπήρχε και κάποια μαρτυρία. Αλλά τέτοια ιστορική μαρτυρία, μέχρι τώρα, δεν έχει βρεθεί.

1. Δεδομένης της σκληρότητας και των αυθαιρεσιών που πάντοτε παρατηρούνταν στα όργανα διοίκησης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ή να αμφισβητήσει ότι κάποιοι κατά τόπους τοπάρχες έκαμαν διώξεις και αυθαιρεσίες και στο χώρο της παιδείας των υποδούλων. Όμως αυτές οι περιπτώσεις οπωσδήποτε αποτελούν εξαίρεση του κανόνα που αναφέρουμε πιο πάνω.
2.  Στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας η Ελληνική παιδεία χειραγωγείται αποκλειστικά από την Εκκλησία. Οι παπάδες και οι μοναχοί – έστω και αστοιχείωτοι σχεδόν στο σύνολό τους – υπήρξαν οι βασικοί φορείς της.
3. Στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας αναμφισβήτητα υπήρχε μια σπανιότητα σχολείων – με την κλασική έννοια του όρου – όχι γιατί διωκόταν η ίδρυσή τους, αλλά γιατί δεν υπήρχαν οι βασικές προϋποθέσεις λειτουργίας τους: δάσκαλοι, μαθητές, οικήματα, βιβλία, χαρτί, μελάνη κτλ.

Στη συνέχεια για να αποδειχθεί ότι δεν ευσταθεί ο ανιστόρητος ισχυρισμός ότι η παιδεία διώχτηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, θα αναφερθούμε στα κατά τόπους σχολεία (κατώτερα, μέσα και ανώτερα) που λειτούργησαν στα χρόνια εκείνα στον ελληνικό χώρο κυρίως, παραλείποντας τις λαμπρές περιπτώσεις σχολείων της ελληνικής διασποράς. Θα αναφερθούμε και στους δασκάλους που δίδαξαν κατά καιρούς σ' αυτά, επιδιώκοντας να δείξουμε ότι πέρα από τις δυσκολίες και τις ελλείψεις που υπήρχαν, η πορεία της νεοελληνικής παιδείας υπήρξε σταθερά ανοδική και εξελιχτική και πως η συνάρτησή της με τον Ελληνικό Διαφωτισμό είναι πασίδηλη, μολονότι δε συμπορεύτηκαν.

*

Προτού αναφερθούμε ονομαστικά στα ζώπυρα της παιδείας θεωρούμε σκόπιμο να δώσουμε μια γενική εικόνα της διακριτά σε δύο μεγάλες περιόδους:

Πρώτη περίοδος 15ος και 16ος αι.

Ενώ στη Δύση την περίοδο αυτή παρατηρείται σημαντική άνοδος της πνευματικής στάθμης ως προς την καλλιέργεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, στις ελληνικές χώρες η κατάσταση της ελληνικής παιδείας είναι τραγική.

Οι δάσκαλοι – ιερείς διδάσκουν στους νάρθηκες των εκκλησιών την ανάγνωση εκκλησιαστικών βιβλίων, το Οκτωήχι, το ψαλτήρι, το Ωρολόγιο και διάφορες ακολουθίες. Η εκπαίδευση έχει περιοριστεί στα λεγόμενα «κολλυβογράμματα».

Η σπανιότητα όμως των σχολείων την εποχή αυτή δεν οφείλεται στη δίωξή τους από τον κατακτητή. Η τουρκική λαίλαπα δεν τα κατάργησε ούτε τα εμπόδισε. Υπήρχαν αντικειμενικοί λόγοι τους οποίους αναφέραμε πιο πάνω.

Η Πατριαρχική Σχολή που ιδρύεται μέσα στην καρδιά της Τουρκικής επικράτειας, στην Κων/λη στα 1454 είναι το πρώτο σχολείο στα χρόνια εκείνα, όπως είπαμε. Καμιά δυσκολία, καμιά προσπάθεια εξευμενισμού ή «λαδώματος» της τουρκικής δ/σης δε συνάντησε ο Γεννάδιος σ' αυτή του την ενέργεια.

Μια άλλη εκπ/κή προσπάθεια – ανεμπόδιστη κι αυτή απ' τη μεριά των Τούρκων – εκπορεύεται κι αυτή από τη βούληση της Εκκλησίας – είναι η επιστολή - «σάλπισμα» του Πατριάρχη Ιερεμία του Β' του Τρανού, όπως είπαμε, στα 1593· προκαλεί γενική κινητοποίηση μητροπολιτών και επισκόπων για την ίδρυση σχολείων.

Η χειρονομία αυτή δεν είχε βέβαια τ' αναμενόμενα αποτελέσματα, για πολλούς και διάφορους λόγους, ωστόσο γενικεύεται στα αστικά κυρίως κέντρα.

Σημειώσεις:

1. - Μεταλληνός Γεώργιος, ό.π., σελ. 136

ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ

επ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

Συνεχίζεται