Μέρος 5ο
Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
[Στο προηγούμενο δημοσίευμά μας ολοκληρώσαμε την περιγραφή της παιδείας των υποδούλων στην πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας (15ος και 16ος αι.). Συνεχίζουμε σήμερα με την περιγραφή της δεύτερης περιόδου]
Δεύτερη περίοδος 17ος αι. - 1821
Από τα μέσα του 17ου αι. η παρακμή της Τουρκίας γίνεται αισθητή. Οι συνεχείς ήττες της από τις ενωμένες ευρωπαϊκές δυνάμεις θα κλείσουν με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699), την πιο επιζήμια για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ο Εθναρχικός ρόλος της Εκκλησίας συνεχίζεται ενισχυμένος από τη Φαναριώτικη τάξη, που τώρα βρίσκεται στην ακμή της (1670-1774 αιώνας των Φαναριωτών). Η άνοδος του εξωτερικού εμπορίου των Αγγλογάλλων επηρεάζει και την εμπορική κίνηση των Ελλήνων, με συνέπειες τη μεταναστευτική τους κίνηση και τη δημιουργία ρωμαλέων εμπορικών κέντρων σ' όλη την Ευρώπη.
Το 18ο και 19ο αι. η ελληνική ναυσιπλοϊα σημειώνει θαυμαστή εξέλιξη. Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) οι Έλληνες αποκτούν το δικαίωμα να ταξιδεύουν με ρωσική σημαία.
Κι αργότερα, ο επιβλητικός εμπορικός μας στόλος διασπώντας τους αποκλεισμούς του Νέλσονα, και τροφοδοτώντας την πεινασμένη Ευρώπη, γυρίζει κάθε φορά στη βάση του μ' αντί σαβούρα, τα σακκιά με τ' ασημένια τάλαρα! Για μακρύ χρονικό διάστημα μέσα στο 18ο αι. το ελληνικό ναυτικό θα κατέχει τη δεύτερη θέση – μετά τον αγγλικό – στην παγκόσμια ναυτιλία.
Τη ραγδαία εμπορική και οικονομική ανάπτυξη ακολουθεί και η πορεία της παιδείας. Όλες οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξή της. Στο 18ο αι. σημειώνεται αληθινή αναγέννηση της παιδείας. Πρωτοπόροι σ' αυτήν την ανάπτυξη οι Φαναριώτες: ιδρύουν παντού σχολεία με δασκάλους και βιβλία· ιδρύουν τυπογραφία, μελετούν τις θετικές επιστήμες και την ιατρική. Προσπαθούν να συνδέσουν τις νέες ιδέες με τη δική τους πολιτιστική πραγματικότητα, υιοθετούν το γαλλικό τρόπο ζωής. Όμως στις μέρες τους η Φραγγιά εισβάλει στο Γένος και αλλοιώνει λίγο πολύ την παράδοσή του.
Η ελληνική διασπορά επηρεάζεται βαθιά από τον Αγγλογαλλικό Διαφωτισμό, κι επηρεάζει με τη σειρά της – στο μέτρο των σχέσεών της – την υπόδουλη Ελλάδα. Μέσω της διασποράς μεταλαμπαδεύονται και στην Ελλάδα τα «φώτα» της Ευρώπης.
Μ' αυτήν την μετακένωση όμως της ευρωπαϊκής προόδου βρισκόμαστε μπροστά σε μια σύγκρουση μεταξύ των νεοεισαγόμενων ιδεών και των παραδόσεων. Κάθε μερίδα βλέπει την παιδεία με διαφορετικό τρόπο, διαφορετική αντίληψη. Η μελέτη των θετικών επιστημών είναι μία κατάκτηση για την παιδεία, ένα ευεργετικό μέτρο με ανυπολόγιστη αξία. Όμως εξαιτίας ενός παραποιημένου ορθολογισμού, οδηγεί συχνά σε αντιπαραδοσιακές τάσεις, με δυσμενείς συνέπειες στον πνευματικό χώρο, και κυρίως στον εκκλησιαστικό. Τελικά κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει πως ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός μαζί με τα θετικά του στοιχεία για το Γένος, εισάγει και στοιχεία αρνητικά της ταυτότητάς του.
Έγινε φανερό ότι δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί το έργο της παιδείας χωρίς την παραγωγή γραπτών μορφωτικών εκφρασμάτων· γι' αυτό παρατηρήθηκε μια παραγωγή εκφρασμάτων αφάνταστης ολκής, μέσω των οποίων γινόταν προσπάθεια να καλυφθεί, κατά το δυνατόν, αυτή η έλλειψη. Γράφτηκαν Γραμματικές [περίφημη αποδείχτηκε η Γραμματική του Θεοδ. Γαζή «Γραμματική Ελληνική» που τυπώθηκε στο Παρίσι το 1516, στη Φλωρεντία το 1520, στη Βεννετία το 1525, στη Βασιλεία το 1522, το 1529, το 1551 και στη συνέχεια πολλές άλλες φορές. Άλλη το ίδιο αξιόλογη με την προηγούμενη ήταν και η «Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών» του Κων/νου Λασκάρεως], συγκροτήθηκαν λεξικά, έγιναν μεταφράσεις βιβλίων των λογίων της Δύσης, εκπονήθηκαν μελέτες με ποικίλα θέματα, θεολογικά, φιλοσοφικά, γεωγραφικά, ιστορικά, ιατρικά, αστρολογικά, νομοκανονικά, λογοτεχνικά, ποιητικά. Για να καλυφθεί αυτή η ανάγκη χρειαζόταν τυπογραφεία, τα οποία ιδρύθηκαν μέσα στον ελληνικό χώρο, αλλά και έξω από αυτόν όπως: στη Βεννετία, στη Βιέννη, στο Ιάσιο, στο Βουκουρέστι, στη Λειψία, στη Χάλλη, στο Άγιο Όρος κ.α. Δεν πρέπει να παραλείψουμε το τυπογραφείο στην Κων/λη που ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Αν εξαιρέσουμε την εντελώς φειδωλή χρήση από ορισμένους δασκάλους, όπως του Βενιαμίν Λέσβιου στη σχολή των Κυδωνιών, μερικών οργάνων για τη διδασκαλία της φυσικής και της χημείας, δε χρησιμοποιήθηκαν άλλα διδακτικά μέσα για την ανάπτυξη της παιδείας, εκτός από μερικούς χάρτες και λίγα ακόμη υποτυπώδη εποπτικά, μαζί με όσα «κατ' επίνοιαν» κατασκευάζουν οι ίδιοι οι δάσκαλοι.
Δώσαμε σε πολύ γενικές γραμμές το όλο πλαίσιο και την κατάσταση της παιδείας, όπως ακριβώς διαμορφώθηκε στην πρώτη και δεύτερη περίοδος της Τουρκοκρατίας. Ανάμεσα σ' αυτές τις δύο περιόδους υπάρχει μια αντίθεση σε πολύ μεγάλη έκταση που την εκφράζουν με ενάργεια ο Κ. Κούμας από το ένα μέρος και η «Ελληνική Νομαρχία» από το άλλο.
(Όμως σ' αυτή τη μεγάλη αντίθεση θα αναφερθούμε στο αμέσως επόμενο δημοσίευμά μας).
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
