Μέρος 6ο
Α. ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
[Στο προηγούμενο δημοσίευμά μας καταλήξαμε ότι ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη περίοδο της τουρκικής τυραννίας, παρατηρείται μια πολύ σημαντική διαφορά σε ό,τι αφορά το θέμα της παιδείας των υποδούλων, την οποία εκφράζουν ο Κ. Κούμας από το ένα μέρος και η «Ελληνική Νομαρχία» από το άλλο. Αυτήν ακριβώς τη διαφορά θα αναπτύξουμε στο σημερινό μας δημοσίευμα].
Ο Κ. Κούμας διεκτραγωδώντας την αμάθεια που επικρατούσε στα πρώτα χρόνια της δουλείας, λέει: Υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις αξιόλογων λογίων, σποραδικές όμως, όπως στην Κρήτη, στα Ιόνια νησιά, ο Κορυδαλέας ο Αθηναίος, ο Αλεξ. Μαυροκορδάτος, έστω και μερικοί άλλοι. «Αλλά να πιστεύωμεν ότι η παιδεία των σπανίων τούτων ανδρών ήτο μέρος της κοινής του Γένους παιδείας, είναι το αυτό και να θελήσωμεν να απατηθώμεν. Οι ολίγοι τούτοι εκ περιστάσεων άγνωστων προκύψαντες επαρωμοίαζαν αμυδρά και διψαλέα λυχνάρια αραιότατα κείμενα μεταξύ παχυτάτου σκότους». (1)
Και αλλού: «Ήτο σπανιότατον χρήμα η παιδεία αν τις ονομάση παιδείαν μετρίαν τινά είδησιν της γλώσσης κατά γραμματικήν· μέρος του Γένους εγνώριζε μόνον να διαβάζη και να γράφη, όπως έτυχε, και το περισσότερον ήτο βυθισμένον εις απόλυτον αγραμματείαν» . (2)
Η «Ελληνική Νομαρχία» (3), Ανωνύμου του Έλληνος (1806) δίνει μια αισιόδοξη εικόνα προόδου: «Δεν ευρίσκεται πόλις την σήμερον, όπου να μην έχη δύο και τρία σχολεία» (4).
«Τα σχολεία δεν είναι πλέον έρημα ως και πρότερον, αλλά το καθέν πενήντα και εκατόν μαθητάς, οίτινες αφού ανέγνωσαν τον ηδύτατον Ξενοφώντα, τον νουνεχή Πλούταρχον και τους λοιπούς ιστορικούς και φιλοσόφους των προγόνων μας εγνώρισαν των βόρβορων της τυραννίας και κλαίουσι πικρώς δια την δυστυχίαν της πατρίδος μας». (5)
«Εξαλείφθη εις τα περισσότερα μέρη η δεισιδαιμονία των γραμματικών και οι νέοι ήρχισαν να μεταχειρίζωνται τον αξιοτιμιώτερον καιρόν της ζωής των εις γνώσεις ωφελίμους και όχι να τον εξοδεύουν εις το να εκστηθίζουσι λέξεις. Η Λογική και η Φυσική άνοιξαν τους οφθαλμούς των περισσότερων ούτε οι διδάσκαλοι την σήμερον έχουσι εκείνην την ενοχλητικήν και βραδείαν μέθοδον της παραδόσεως, ούτε οι μαθηταί φυλάττουσι την οκνηρίαν και αμέλειαν, όπου είχον, αλλά αμφότεροι με άκραν ευχαρίστησιν και επιμέλειαν αντλίζουν από την ανεξάντλητον πηγήν της μαθήσεως εκείνα τα φώτα όπου στολίζουσιν το ανθρώπινον πνεύμα και το αποδεικνύουν άξιον του πλάστου του…» (6).
Μολονότι τα όσα εκθέτει η Ελληνική Νομαρχία φαίνονται ότι διαπνέονται από κάποιαν αισιοδοξίαν, όμως δεν απέχουν και πολύ από την πραγματικότητα. Σαφώς η παιδεία κατά την δεύτερη περίοδον της Τουρκοκρατίας είχε παρουσιάσει μία άνοδο πολύ αξιόλογη.
Πριν αναφέρουμε όμως λεπτομερώς τα ζώπυρα της παιδείας ανά την Ελλάδα, αξίζει να εξετάσουμε ένα γεγονός ακόμα εκείνης της εποχής που έπαιξε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη διάδοση και ανάπτυξη της παιδείας. Πρόκειται για τη δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι συντεχνίες (ή «ενσάφια» ή «ρουσφέτια» ή και «συστήματα» σπανιότερα) στο έργο της παιδείας.
Η συμπαράσταση των συντεχνιών αρχίζει από τη μικρή έστω, συνεισφορά του βιοπαλαιστή και του Χειρώνακτα Ορθόδοξου στο δίσκο της Εκκλησίας, και ολοκληρώνεται αυτή, με παραδειγματικό τρόπο, με μαρτυρημένες αποφάσεις των διοικητικών συμβουλίων, των ευρωστότερων συντεχνιών, για χορηγίες που καταβάλλονται από τους πρωτομάστορες και το κοινό ταμείο κάθε συντεχνίας. Αποφάσεις που έχουν σχέση με τη σύσταση και τη συντήρηση σχολείων στην Κων/λη και στις κυριότερες πόλεις και κωμοπόλεις της επικράτειας. Μια άμιλλα παρατηρείται μεταξύ των συντεχνιών πως θα παρουσιάσει το Γένος μεγαλοπρεπή διδακτήρια, αξιοθαύμαστα, που ακόμη και στους ελεύθερους χρόνους της κρατικής μέριμνας είναι να τα θαυμάζουμε. Πως θα εφοδιάσουν τα σχολεία με έπιπλα και εποπτικά όργανα, πως θα εξασφαλίσουν ικανούς δασκάλους – έδιωχναν τους «ανωφελείς» - πως θα βρουν αρκετά σχολικά βιβλία. Αυτή τους η μέριμνα μαρτυρείται ακόμα και από σημειώσεις που κατέγραφαν οι ιερείς των εκκλησιών πάνω στα βιβλία των ιερών ναών, στα χωριά κυρίως.
Και στα στοιχειώδη γράμματα και στα παρεχόμενα απ’ τις μεγάλες σχολές η παρουσία του υστερήματος ή του περισσεύματος των επαγγελματιών και βιοτεχνών υπήρξε αδιάκοπη.
Έχουμε ακόμη και τις απλούστερες μορφές σχολείων: απλά εργαστήριο κουρέων, υποδηματοποιών, ραπτών, χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι, που οι ίδιοι οι μάστορες άσκησαν το έργο του δασκάλου, ανεξάρτητα αν είχαν τα αναγκαία εφόδια, καθώς μαρτυρούν ιδιόχειρες σημειώσεις των ιδίων σε εκκλησιαστικά βιβλία.
Σημειώσεις:
- – Κ. Κούμας, Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, Βιέννη 1832, ΙΒ’, σ. 554
- – Κ. Κούμα, ό.π., σελ. 555
- – Ελληνική Νομαρχία, ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1806 στην Ελλάδα ανώνυμα: «…Παρά το λιβελλογραφικό του χαρακτήρα παρουσιάζει εξαίρετη ωριμότητα της σκέψης και της θεωρίας…», «… Φωτεινό βιβλίο που παρά τις νεανικές του ατέλειες εκφράζει έναν προηγμένο βαθμό εθνικής συνείδησης και κοινωνικής παιδείας…». (Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελλ. Λογοτεχνίας, Ίκαρος 1972, σ. 155).
- – Ελληνική Νομαρχία, Ανωνύμου του Έλληνος, 1806, σελ. 149
- – Ελληνική Νομαρχία, ό.π., σελ. 149
- – Ελληνική Νομαρχία, ό.π., σελ. 153
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
