25 Οκτωβρίου 2017

Η επιβίωση της παράδοσης στην Ημαθία.

‘Όπως η Αρχαιολογία έτσι και η Εθνολογία – Κοινωνική ανθρωπολογία είναι επιστήμες και γνώσεις του ανθρωπιστικού πεδίου με κέντρο πάντα το υποκείμενο που είναι ο άνθρωπος και τα καταπιστεύματά του.

Ο Γ. Σεφέρης όταν έπαιρνε το Νόμπελ, στον λόγο του είχε αναφέρει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό ανάμεσα στα άλλα πολυσήμαντα της ομιλίας του.

«Σ αυτόν τον κόσμο που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο όπου κι αν βρίσκεται. Όταν στο δρόμο της Θήβας ο Οιδίποδας συνάντησε την Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκριση του  ήταν: Ο Άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα».

Τελευταία ταράχτηκαν νερά στην Ημαθία μας. Οι πρωτοβουλίες των αρχαιολόγων και η εντεταλμένη από την πολιτεία διαχείριση του αρχαιολογικού τους έργου, «ξύπνησε», ως φαίνεται, κοινωνικές, πολιτικές και άλλες συνειδήσεις και «ευαισθησίες» χωρίς να λογίζονται ότι από τον αυτοχθονισμό και την εσωστρέφεια περνάμε πανάξια στον πανελληνισμό και στην οικουμένη.

Εγώ δεν είμαι αρχαιολόγος αλλά διαπρύσιος φίλος και συνεργάτης στο κομμάτι που με αναλογεί όχι μόνο της Αγγελικής με την οποία μας συνδέει φιλία 40 χρόνων, αλλά με όλους τους αγαπητούς φίλους μου και συνεργάτες στην ΕΦΑ Ημαθίας.

Αυτά ως μια γενική και για μία ακόμη φορά δημόσια τοποθέτησή μου ως ενεργού ημαθιώτη πολίτη που παράγει ένα κάποιο πολιτιστικό έργο.

Το θέμα μου είναι η επιβίωση της παράδοσης στην Ημαθία. Το πόσο σημαντικές είναι οι παραδόσεις στον τόπο μας, την Ημαθία, θα σας μιλήσω αργότερα. Πρώτα θα σας μιλήσω για μια πρωτοβουλία πολιτιστικού περιεχομένου.

Ως λαογράφος θα χρησιμοποιήσω μια πασίγνωστη παροιμία. Όταν δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό, τότε πάει το βουνό στο Μωάμεθ.

Πιο συγκεκριμένα.

Στο χώρο της ευρύτερης έως και ευρυγώνειας με εκείνο το παραμορφωτικό μάτι του ψαριού  πολλές φορές πολιτιστικής διαχείρισης, έχουμε την διαχείριση της παράδοσης από δημόσιους φορείς, αλλά έχουμε και από κάποιους ονειροπόλους ιδιώτες. Για την δική μου ιδιωτική περίπτωση θα σας μιλήσω πρώτα δικαιολογώντας και την παροιμία περί Μωάμεθ και βουνού.

Πολλοί από εσάς που διαχειρίζεστε νομή και εξουσία δεν τα «καταφέρατε» παρά τις κάθε φορά προσκλήσεις να επισκεφτείτε το Εθνογραφικό μας Κέντρο που δημιουργήσαμε στη Μελίκη, παρά την μεγάλη προσέλευση επισκεπτών από την Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά και την μεγάλη προβολή και δημοσιότητα. Ας είναι, δεν πειράζει, εμείς είμαστε εδώ.

Εδώ και έξι χρόνια λοιπόν στη Μελίκη δημιουργήσαμε και βάζω πληθυντικό και θα καταλάβετε γιατί στη συνέχεια ένα εθνογραφικό Κέντρο- Κέντρο έρευνας μάσκας. Δεν θα σας δείξω καμία φωτογραφία αφού υπάρχουν χιλιάδες αναφορές για τις δράσεις μας στο διαδίκτυο, όμως θα σας το περιγράψω. Είναι και ένα στοίχημα επικοινωνιακό για να δούμε πόσο ο Λόγος μπορεί να είναι πλέον αυθύπαρκτος χωρίς την εικόνα!

Πρόκειται για ένα χώρο 1400 τ.μ σε ιδιωτικό τριώροφο κτήριο 800 τμ. και αύλειους χώρους στεγασμένους και ακάλυπτους.

Με ιστορική και αισθητική ευαισθησία ερευνούμε, καταγράφουμε, συγκεντρώνουμε, δημοσιεύουμε και εκθέτουμε στους χώρους μας αλλά και σε μεγάλα μουσεία, ιδρύματα, πνευματικά κέντρα και πανεπιστημιακούς χώρους, καταπιστεύματα και δημιουργήματα του υλικού και άυλου πολιτισμού. Σημαντικό στοιχείο του αποτελεί η ζωντανή -εφαρμοσμένη λαογραφία - παράδοση, και η αμφίδρομη - διαδραστική σχέση ατόμων και ομάδων με αυτό.

ΧΩΡΟΙ - ΕΚΘΕΣΕΙΣ

ΕΙΣΟΓΕΙΟ

Κέντρο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς…………………………..

Έκθεση: «Το παιδί στην παράδοση»………………………………

Έκθεση: «Έθιμα του τόπου μας»……………………………………..

Γκαλερί στην Μελίκη……Κατράκη, Τσολάκης, Χριστοδούλου, Μόραλης…..κ.α

ΑΥΛΕΙΟΣ ΧΩΡΟΣ

Κέντρο Έρευνας Μάσκας.

     Το ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣΚΑΣ(ΚΕΜ) αποτελεί τμήμα του ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΓΙΩΡΓΗ ΜΕΛΙΚΗ  το οποίο έχει έδρα του την Μελίκη Ημαθίας. Δημιουργήθηκε με στόχο να ερευνήσει, συγκεντρώσει, μελετήσει και να εκθέσει, κατά κύριο λόγο, την ελληνική λαϊκή μάσκα. Την «Μάσκα» ή τον «Πρόσωπο», τα οποία αποτελούν αρχετυπική μορφή και έκφραση μέσα στα ελληνικά λαϊκά δρώμενα πολλά από τα οποία επιτελούνται ακόμη σε όλη την Ελλάδα.

     Πυρήνα του ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣΚΑΣ αποτελεί η συλλογή με 120 μέχρι στιγμής τελετουργικές μάσκες «Πρόσωπα» από όλο τον ελλαδικό χώρο.

     Με βάση και αφετηρία τις 120 Μάσκες που διαθέτουμε και εφόδιά μας την επιστημονική γνώση, την βιωματική σχέση, τεκμηρίωση και λαϊκή τεχνογνωσία (φωτογραφίες, βίντεο, αφηγήσεις, περιγραφές, μαρτυρίες, εκδόσεις, παραγωγές, μέσα κ.α), συστήσαμε το μοναδικό στην Ελλάδα ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣΚΑΣ(ΚΕΜ).

     Στόχος του η παρουσίαση-αποκάλυψη στο κοινό με εκθέσεις, προβολές, παραγωγές κάθε είδους, εκδόσεις, κατασκευές και παρουσιάσεις ενός πολυσήμαντου και ιδιαίτερου λαϊκού μαγικοθρησκευτικού - μεταφυσικού και διαδραστικού πολιτιστικού στοιχείου.

     Συνεργάτες του Κέντρου καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ, ερευνητές, λαογράφοι, αρχαιολόγοι, παιδαγωγοί, εικαστικοί καλλιτέχνες, συντηρητές, λαϊκοί κατασκευαστές, μουσικοί και κατασκευαστές λαϊκών οργάνων, όπως και η δημιουργική- εκπαιδευτική απασχόληση και γνώση μαθητών και φοιτητών.

     Η συλλογή με τις Μάσκες έχει εκτεθεί στο Κέντρο μας, στο Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Τελλόγλειο Ίδρυμα.

     Το ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΣΚΑΣ έχει έτοιμη και σύντομα ελπίζουμε ότι θα παρουσιάσει και την πρώτη συλλογική παραγωγή του με θέμα «Οι δώδεκα μήνες με μάσκες και σύμβολα». Ένα λαογραφικό εικαστικό πρότζεκτ για μεγάλους και φυσικά και μικρούς.

Δράσεις επισκεπτών και σχολείων

Πωλητήριο.

ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΟΦΟΣ

Έκθεση: «Τάματα Λατρείας- Ανθρώπινες ιστορίες». «Αναστενάρια».

ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΟΡΟΦΟΣ

Έκθεση: «Ο Τόπος μας». Αιγές (Βεργίνα), Μελίκη, Ρουμλούκι μέσα από

χάρτες, λιθογραφίες, φωτογραφίες, κ.α.

Οι κτηριακές εγκαταστάσεις, οι υποδομές, οι μοναδικές μας συλλογές ανήκουν όλα στο Εθνογραφικό μας Κέντρο. Αγοράστηκαν όλες και φυσικά λειτουργεί χωρίς καμία οικονομική υποστήριξη με ούτε ένα ευρώ από κανένα απολύτως δημόσιο φορέα ή ιδιώτη. Έσοδα, όπως εισιτήριο, συνδρομές κ.α δεν υπάρχουν

Στο κέντρο μας,  για να θυμηθούμε και το θέμα μας, γίνεται πραγματική επιβίωση και επιτέλεση εκφάνσεων του λαϊκού μας πολιτισμού της Ημαθίας και φυσικά και από άλλες περιοχές.

Θα επαναλάβω και πάλι ότι σημαντικό στοιχείο του αποτελεί η ζωντανή -εφαρμοσμένη λαογραφία - παράδοση, και η αμφίδρομη – δια δραστική σχέση ατόμων και ομάδων με αυτό. Οι προθήκες, οι βιτρίνες του δεν έχουν στόχο να ακινητοποιήσουν εικονικά τα έθιμά μας, αλλά να πληροφορήσουν για τα μεγάλα και ωραία του τόπου μας και να τα κάνουν δια δραστικά και αμφίδρομα.

Ιδιαιτέρως θέλω να σταθώ στην εξαιρετική συνεργασία του Εθνογραφικού μας Κέντρου με την ΕΦΑ Ημαθίας.

Με την ανάληψη της διεύθυνσης από την Αγγελική Κοτταρίδη  κάναμε μία εκπομπή για πρώτη φορά στο περιστύλιο του Ανακτόρου με την συμμετοχή δεκάδων χορευτών από όλο τον κάμπο του Ρουμλουκιού η οποία παίχτηκε και παίζετε από την ΕΡΤ3, από το κανάλι της Βουλής και φυσικά στο διαδύκτιο έγινε βάιραλ.

Στο Βυζαντινό μουσείο της Βέροιας οργανώσαμε την έκθεση με τις Μάσκες από ελληνικά λαϊκά δρώμενα με μεγάλη προσέλευση επισκεπτών και αναμένεται σύντομα να κυκλοφορήσει και σχετικό λεύκωμα.

Συμμετείχαμε στην ωραία έκθεση που έγινε στο Βυζαντινό Μουσείο με θέμα Παναγία μου, όπου η Παναγία η Αναστενάρισα του Εθνογραφικού μας Κέντρου κέρδισε τον μεγάλο θαυμασμό των επισκεπτών.

Εκατοντάδες ήσαν οι θεατές ήταν η φετινή και για πρώτη φορά εκδήλωση που οργάνωσε η ΕΦΑ στην πανσέληνο του Αυγούστου στο Ιερό της Μητέρας στην Λευκόπετρα με λύρες και νταχαρέδες τα ιερά όργανα της Κυβέλης.

Και φυσικά ετοιμάζουμε και άλλες ωραίες συνεργασίες όπου η ημαθιώτικη ιστορική, πολιτισμική διαχρονία μέσα σε παλύμψηστους χώρους θα επιβιώσει και θα γεφυρώσει αιώνες που θεωρούνται χαμένοι χωρίς φυσικά ούτε η αρχαιολαγνεία αλλά ούτε και η τουρκοκρατία να αποτελούν πανάκεια για την σημερινή νεοελληνική πραγματικότητα.

Φυσικά χωρίς συνεργασίες που ως μοναδικό κίνητρο έχουν τον εθελοντισμό σε ένα κέντρο που δεν υπάρχει οικονομική ανταποδοτικότητα, παρά μόνο το όραμα, δεν ήταν και δεν είναι δυνατόν να υπάρξει.

Πάμε τώρα στο μεγάλο κεφάλαιο που λέγεται παράδοση στην Ημαθία.

Η Ημαθία δεν αποτελεί μόνο σημείο ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος αλλά και λαογραφικού. Η Νάουσα από μόνη της είναι καταγραμμένη στην διεθνή έρευνα και λαογραφία.

Τα ήθη τα έθιμα και οι παραδόσεις δημιουργούνται από τον άνθρωπο και το φυσικό του περιβάλλον. Η γεωγραφία ενός τόπου π.χ. στην κοινωνική ανθρωπολογία λαμβάνεται πολύ σοβαρά για την έρευνα καταγραφή και αξιολόγηση όχι μόνο των απλών μουσικοχορευτικών και άλλων δράσεων του αλλά και των επιτελεστικών δρώμενων, όπου φυσικά υπάρχουν. Το ανάγλυφο της Ημαθίας είναι θα λέγαμε μια μικρογραφία της ελληνικής λαογραφικής παράδοσης.

Στην Ημαθία και με τον εμπλουτισμό του πολυσήμαντου προσφυγικού στοιχείου ρίζωσαν και  αλληλοπαραχωρήθηκαν δράσεις και εκφάνσεις οι οποίες μας απασχολούν χρόνια τώρα.

Ο αρχετυπικός Τζαμάλαρος των Αιγών μας έρχεται από πολύ πολύ μακριά.  Αλλά και η παράδοση των Πιερίων με την μελισματική δωρικότητα της γκάιντας και την ηχοχρωμματική της κλίμακα αγγίζουν βαθύτερα πολύ πολύ πρώιμα επιχώρια ανακρούσματα. Οι κατά τόπους σύλλογοι, όπως και αλλού κάνουν ότι μπορούν, αλλά στο βωμό του θεάματος και του φεστιβάλ τα μπερδεύουν διαταράσσοντας αισθητικές και πολιτιστικές πρακτικές.

Η Βέροια και ειδικότερα το ντόπιο στοιχείο δοκιμάστηκε στον τομέα της παράδοσης εξαιτίας της μοναχικής πολλές φορές υπεροψίας των ανθρώπων της. Από την αλησμόνητη δασκάλα μου Βούλα Χατζίκου μέχρι σήμερα χάθηκαν πολλά και ιδιαίτερα τα επισημάναμε με παλιούς Βεροιώτες  στην εκπομπή που έκανα για την ΕΡΤ 3. Παρόλα αυτά το Λύκειο των Ελληνίδων προσπαθεί αλλά ξέσκεπο είναι κι αυτό δηλαδή χωρίς δικιά του στέγη.

Η ένδοξη και περιώνυμη βλαχουριά της Βέροιας αλλά και του Νομού αιώνες καταγράφει μια αδιάλειπτη και αδιάπτωτη πορεία και παρά τον πολυπολιτισμικό ανθρωπολογικό ιστό της Βέροιας αλλά και του νομού ξεχωρίζει και ιδιαιτεροποιεί τις λαογραφικοκοινωνικές της δράσεις σε κορυφαίους βλαχότοπους όπως το Σέλι, το Ξηρολίβαδο κ.α. Πλούσιες θεαματικές εκδηλώσεις  που αποτελούν εσωτερικούς και επιχώριους αλλά και μακρινούς τουριστικοθρησκευτικούς προορισμούς.

Το προσφυγικό στοιχείο της Βέροιας αλλά και του νομού ολόκληρου δυναμικά υποδήλωσε από τις πρώτες κιόλας μέρες της προσφυγιάς του την παρουσία του.

Πολλές φορές μιλάμε για Πόντιους ή για Μικρασιάτες και ξεχνάμε κάτι πολύ σημαντικό. Η πολιτισμική ετερότητα δεν αποτυπώνεται με ένα γενικόλογο χαρακτηρισμό γιατί; Μα γιατί ο Πόντος γεωγραφικά, όπως και η Μικρά Ασία είναι μεγαλύτερα από την Ελλάδα. Άρα ούτε έμενα ως ερευνητή, όπως και κανένα άλλον δεν μας καλύπτει, όπως και τους ίδιους. Θέλουμε πιο ειδικά, πιο σοβαρές προσεγγίσεις. Η Παναγία Σουμελά είναι σκέπη της παράδοσής μας και ένας παγκόσμιος πλέον τουριστικοθρησκευτικός προορισμός. Πέρα από αυτό οι κατά τόπους σύλλογοι ας δουν τους χορούς, τις μουσικές και τα τραγούδια πως λέγονται χορεύονται στο Καρς, στον Δυτικό Πόντο, στο Ακ Νταγ Ματέν ή στη Σινώπη. Όπως και οι μικρασιάτες της Καππαδοκίας, της Ιωνίας , της Αιολίας. Και βέβαια το κάνουν και μάλιστα κάποιοι με επιτυχία. Απλά η ομογενοποίηση που φυσικά την συναντώ σε όλη την Ελλάδα είναι μεγάλος μου εχθρός.

Η Νάουσα χάρη στην επιμονή των Ναουσαίων και στην καλώς εννοούμενη ανταγωνιστικότητά δηλαδή τοπικότητα τους σε σχέση με τους υπόλοιπους ημαθιώτες κράτησε τις ανυπέρβλητες παραδόσεις της όσο καμία άλλη περιοχή και φυσικά έγινε και πολιτιστική εξαγωγή. Προσωπικά σε κάθε παράδοση όταν παίρνουμε το κερασάκι από την τούρτα, εν προκειμένω τους πολυσυζητημένους Γενίτσαρους και Μπούλες, με ενοχλεί. Το όλον σώμα της ναουσαίικης παράδοσης έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Και όχι μόνο το αστικό αλλά και το λαϊκό με τον Άη-Γιώργη μαχαλά και τους μουσικούς της.

Μία μικρή αναφορά θέλω να κάνω στα χωριά του κάμπου της Νάουσας. Τα δίγλωσσα χωριά. Ένα τεράστιο θέμα το οποίο και σήμερα ακόμη ορισμένοι πρόσωπα και τελευταίως δυστυχώς και φορείς εκμεταλλεύονται. Δε θα σταθώ σ’ αυτό γιατί τα θέματα αυτά περί ελληνικότητας και ταυτότητας έχουν λυθεί από τον Παύλο Μελά, τον Ίωνα Δραγούμη και τους παππούδες μας. Ενώ μιλάμε για μια πολύ ενδιαφέρουσα μουσικοχορευτική παράδοση δυστυχώς την έχουν οι ίδιοι οι φορείς της φασκιωμένη φοβούμενη ακραίες ιδεοληψίες και βλέποντας φαντάσματα γιατί έτσι ρίζωσαν από την εποχή του Μεταξά.

Κάνοντας το σύντομο αυτό  εθνογραφικό ημαθιώτικο ταξίδι θα καταλήξω στο Ρουμλούκι. Εγώ έτσι κι αλλιώς είμαι και θύμα της λεζάντας μου και έχω σχεδόν ταυτιστεί με τον τόπο αυτό, αφού όμως σας θυμίσω ότι από πλευράς της μάνας μου είμαι Ναουσαίος.

Κύριο χαρακτηριστικό του παραδοσιακού κόσμου της περιοχής αυτής είναι το λεγόμενο κατσούλι με τις φούντες μακρινό γοητευτικό παραμύθι που το θέλει κληρονομιά από τον Αλέξανδρο. Η Αλεξάνδρεια μπορεί να είναι το διοικητικό κέντρο του Δήμου, αλλά το πνευματικό και ιστορικό μας κέντρο είναι οι Αιγές, η Βεργίνα. Ειδικότερα τα χωριά νότια του Αλιάκμονα, δηλαδή εδώ που βρισκόμαστε τώρα συνεχίζουν παραδόσεις οι οποίες μας έρχονται από πολύ παλιά. Εμείς ως εθνογραφικό Κέντρο αυτές τις παραδόσεις κατά βάση προσπαθούμε να αναδείξουμε σε απόλυτη συνεργασία με τους συλλόγους όλους ανεξαιρέτως των χωριών.

Τέλος, από τις χειρότερες επινοήσεις που από δημιουργίας ελληνικού κράτους έχουν εισάγει σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης είναι ο Καλλικράτης. Ένα χάρτινο αυτοδιοικητικό σύστημα τι οποίο έχει αποδομήσει την ελληνική κοινωνία. Μακάρι να είμαστε οι πρώτοι που θα γίνουμε ο νέος δήμος της Ημαθίας Δήμος Αιγών με έδρα φυσικά την Βεργίνα.