Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 19ο

Β. ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

Είναι το μεγαλύτερο μετά τη Μακεδονία, σε έκταση γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας. Το λαϊκό της όνομα είναι Ρούμελη (χώρα των Ρωμιών ή των Ρωμαίων από τη λέξη Ρουμ).

Αθήνα:

Η Φραγκοκρατία στην Αθήνα κλείνει με νέα κατάκτηση στα 1456, την Τουρκοκρατία. Η Αθήνα είναι παλιός πολιτιστικός χώρος. Εκτός από τη ρημαγμένη της Ακρόπολη και μερικά πολυταλαιπωρημένα διάσπαρτα μνημεία, τίποτε άλλο δε σώζεται που να μαρτυρεί το περασμένο της μεγαλείο. Ολιγάνθρωπη, φτωχή και ξεχασμένη απ’ όλους. Και η εκπ/σή της ακόμη, κι αυτή ακολουθεί την πορεία των άλλων μεγαλοαστικών κέντρων της εποχής. Όχι ότι είναι ευκαταφρόνητη, αλλά δεν είναι, βέβαια, και αντάξια του περασμένου πνευματικού της μεγαλείου.

Στην Αθήνα υπάρχει ενωρίς Σχολή από τα τέλη του 16ου αι. Το ότι στην Αθήνα λειτουργούσαν σχολεία κατά το 16ο αι. μαρτυρείται από δύο Έλληνες που έφθασαν στην Τυβίγη στα 1586.

Αυτοί πληροφορούν τον πάντα διψασμένο για ειδήσεις από την Ελλάδα Κρούσιο, ότι η Αθήνα «έχει διδασκαλεία πολλά, όπου διδάσκονται την Ελληνικήν γλώσσα», ανέφεραν μάλιστα και τα ονόματα των δ/λων: Λουκάς, Σεβαστιανός. Την ίδια εποχή στην Αθήνα αναπτύσσεται μία τάξη εμπόρων, με συναλλαγές στη Βενετία, όπου οι Αθηναίοι λόγιοι συμπλήρωσαν τις σπουδές τους, όπως ο Λεονάρδος Φιλαράς, ο Ναθαναήλ Χίμας, ο Ναθαναήλ Έμπορος, ο Φραγκίσκος Τρίμης κ.α., όπου πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους ως δ/λοι στην Πατρίδα τους την Αθήνα.

Παρ’ όλα αυτά όμως ο Ανδρέας Δαρμάριος βεβαίωνε, την ίδια εποχή, τον Κρούσιο ότι στην Αθήνα δεν υπάρχει κανείς μορφωμένος και ότι η πόλη είναι «βάρβαρη».

Στα 1647, πάντως, λειτουργεί στην Αθήνα Σχολή με την επωνυμία «Σχολή του Επιφάνιου», που αναδιοργανώνεται στις αρχές του 18ου αι. από τον ιερομόναχο Γρηγόριο Σωτήρη, ενώ από το πρώτο τέταρτο του 18ου αι. λειτουργεί το «Ελληνομουσείον Αθηνών».

Στα 1720 ο κληρικός Γρηγόριος Σωτηριανός (ή Σωτήρης, όπως τον αναφέρουμε πιο πάνω), ανεγείρει κοντά στο Μοναστηράκι λαμπρό κτίριο, για να χρησιμεύσει ως σχολείο, δημοτικής, όπως θα λέγαμε σήμερα, εκπ/σης των μικρών Αθηναίων.

Αφού το προίκισε με επαρκείς πόρους, ώστε οι μαθητές του να φοιτούν εντελώς δωρεάν, το δώρισε στην «Κοινότητα των Χριστιανών της Αθήνας. Το σχολείο αυτό, καθώς και ένα άλλο που ανήγειρε το 1750 κοντά στη σημερινή Μητρόπολη επέζησε ως τα 1813, όταν τη λειτουργία και των δύο αυτών σχολείων ανέλαβε η «Εταιρεία των Φιλομούσων», που ιδρύθηκε τον ίδιο χρόνο.

Ο Εβλιγιά Τσελεμπί στην περιγραφή της Αθήνας που κάνει στο βιβλίο του, μνημονεύει, εκτός των άλλων, επτά προσευχητάρια, δύο τεκέδες, ένα σπουδαστήριο και τρία νηπιαγωγεία. Το καλύτερο ελληνικό σχολείο της Αθήνας, γράφει ότι είναι το «Φροντιστήριο των Ελληνικών και Κοινωνικών Μαθημάτων», που στεγάζεται σε ωραίο κτίριο, στο κέντρο της Αγοράς. Ένα άλλο αξιόλογο εκπαιδευτήριο είναι η «Σχολή Ντεκά», δυτικά της Γοργοεπηκόου που ιδρύεται στα 1749.

Από τα σχολεία της Αθήνας πέρασαν και αξιόλογοι δ/λοι, όπως οι: Κορυδαλέας, Ευγένιος Αιτωλός, Ιω. Καρυοφύλλης, Ευγένιος Γιαννούλης και ο Παν. Νικούσιος, οικείος και θαυμαστής του Λούκαρη, που δίδαξε ακόμη στην Άρτα, στο Αιτωλικό, στο Μεσολόγγι, στο Καρπενήσι και στα Βρανιανά.

Ο ιερομόναχος Δαμασκηνός, επίσης, σπουδαίος δάσκαλος, που δίδαξε στην Αθήνα στο τέλος του 17ου αι. (1681) μετά το θάνατο του Κορυδαλέα. Ο Δαμασκηνός εκτός από Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά, μιλούσε άριστα Τουρκικά, Ιταλικά και Γαλλικά. Είναι απολύτως σίγουρο πως «η συνείδηση της παιδείας στην Αθήνα είναι ακμαία, οι δυνατότητες όμως είναι μηδαμινές» (1).

Μεσολόγγι: Εκτός από γραμματοδ/λεία, από τις αρχές του 18ου αι. λειτουργούσε και Σχολή (= ανώτερο σχολείο) την οποία αναδιοργάνωσε και της έδωσε λάμψη και πανελλήνια φήμη ο Παναγιώτης Παλαμάς, γενάρχης της μεγάλης Μεσολογγίτικης γενιάς των Παλαμάδων.

Ο Παλαμάς (1722-1803) ξεκινώντας από τη Δωρίδα εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Μεσολόγγι την τρίτη δεκαετία του 18ου αι. (Μετέτρεψε το όνομά του από Παλαμάρης σε Παλαμάς και έτσι επωνυμήθηκε η γενιά του). Μαθήτευσε στο Μεσολόγγι στα Γιάννενα και στην Κων/λη κοντά σε σοφούς δ/λους. Στα 1749 δάσκαλος πια κι ο ίδιος διδάσκει ελληνικά στην Αθωνιάδα, απ’ όπου όμως αποχωρεί, ύστερα από την απομάκρυνση του Βούλγαρη, γυρίζει στην πατρίδα του κι εκεί αναλαμβάνει σχολάρχης στην κοινοτική Σχολή, την κατοπινή ξακουστή «Παλαμιαία Ακαδημία Μεσολογγίου». Μετά Ορλοφικά (1770) αναγκάζεται να φύγει και να πάει στη Ζάκυνθο όπου μένει εδώ για τρία χρόνια και γυρίζει (1773) στο Μεσολόγγι. Εδώ ανασυντάσσει την Ακαδημία του και συνεχίζει διδάσκοντας ως τα 1800. Τότε αποχωρεί αφήνοντας διάδοχό του το δευτερότοκο γιο του Γρηγόριο.

Να σημειωθεί ότι η διδασκαλία του Παλαμά είχε ευρύτατο αντίχτυπο. Πολλοί αλλά και σπουδαίοι ήταν οι μαθητές του, που συνέχισαν επάξια το έργο του.

Σημείωση: