Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 26ο

Β. – ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Χίος (συνέχεια από το προηγούμενο)

Το νησί ανακατέλαβαν οι Τούρκοι στα 1566. Το 1590 έρχονται οι Ιησουίτες στο νησί και ανοίγουν σχολείο στο οποίο φοιτούν 200 μαθητές από τους οποίους οι 80 είναι Ορθόδοξοι. Στη Χίο την εποχή αυτή δίδαξαν – εκτός από τον Ερμόδωρο Λήσταρχο που αναφέραμε πιο πάνω – ο Γεώργιος Κορέσιος (17ος αι.) ο Διαμαντής Ρύσιος, ο Κων/νος Γορδάτος, ο Λίλας Ευστράτιος, ο Αργέντης, ο Νεόφυτος (ο Καυσοκαλυβίτης), ηγέτης της Κολυβαδικής παράταξης, ο Θεόδωρος Στουδίτης, μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Αθανάσιος Πάριος, καθώς και ο Νεόφυτος Βάμβας λίγα χρόνια πριν τον Αγώνα αυτός δίδαξε γλώσσα και κείμενα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων.

Από τις 17/4/1566 είπαμε ότι αρχίζει η τουρκική κατοχή στο νησί. Μολονότι απ’ εδώ και πέρα οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές όπως πριν, όμως η Παιδεία συνεχίζεται με επιμονή και θέρμη, η πνευματική καλλιέργεια παραμένει αδιάπτωτη και η Σχολή της Χίου συνεχίζει τη λειτουργία της. Σταθμό στην Παιδεία της Χίου θα αποτελέσει η άφιξη εκεί του Αθανασίου (Πάριου) (1786).

Όλα όμως τα σχολεία και οι Σχολές της Χίου καταστρέφονται με την τρομερή σφαγή της Χίου στα 1822. Η περιβόητη βιβλιοθήκη της Χίου, που φέρνει τ’ όνομα του Αδαμαντίου Κοραή, και θεωρείται από τις πλέον πληρέστερες, της προεπαναστατικής περιόδου, καταστρέφεται δε σώζεται ούτε ένας τόμος.

Καταστρέφεται επίσης και η σπουδαία βιβλιοθήκη του Ευστράτιου Αργέντη (δωρεά στο Λεπροκομείο της Χίου). Ο Αργέντης, όπως είπαμε και πιο πάνω ήταν διαπρεπής γιατρός, λόγιος και θεολόγος. Έγραψε πολλά και ογκώδη έργα ιατρικά και θεολογικά κυρίως, για να καταπολεμήσει την προσπάθεια και την επίμονη προπαγάνδα των Καθολικών να προσελκύσουν τους Ορθοδόξους. Παρότι το κύριο επάγγελμά του ήταν του γιατρού, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους θεολόγους του 17ου αι. (1685-1757). Στη Χίο επίσης δίδαξε και ο αδελφός του Αδαμάντιου Κοραή, ιερομόναχος Αντώνιος, ελληνική φιλολογία.

Σίφνος:

Η ιδιαίτερη έφεση των Σιφνίων προς τα γράμματα φαίνεται από την ίδρυση, τέλη του 17ου αι., μιας από τις παλιότερες Σχολές του Γένους το «Κοινόν Εκπαιδευτήριον του Αρχιπελάγους», γνωστού επίσημα ως «Σχολείον του Παναγίου Τάφου». Τη Σχολή λαμπρύνουν μεγάλοι δ/λοι. Εδώ μαθήτευσαν αξιόλογοι άνδρες, οικουμενικοί Πατριάρχες, μητροπολίτες κ.α.

Λέσβος:

Στη Μυτιλήνη, ίσως και σε άλλες κωμοπόλεις του νησιού υπήρξε Σχολή, στην οποία δίδαξε για δύο χρόνια στα 1545 ο Ερμόδωρος Λήσταρχος· δίδαξε επίσης και στη Μονή Λείμωνος στην Καλλονή της Λέσβου.

Και σε άλλα μέρη του Αιγαίου λειτούργησαν Σχολές όπως στη Ρόδο, στην Κω, στη Σύρο, στη Σάμο, τη Νάξο. Στη Νάξο λειτουργούσε η Σχολή του Αγίου Γεωργίου που είχε ιδρύσει ο Αιτωλός, αδελφός του Πατροκοσμά του Αιτωλού. Επίσης και η Μύκονος είχε Σχολή, γιατί δίδαξε εκει ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1). Στην Άνδρο λειτούργησαν δύο σχολεία, ένα ελληνικό και ένα παιδαγωγικό κατηχητικό. Στην Πάρο φαίνεται πως λειτούργησε Σχολή, αφού υπάρχει η πληροφορία ότι ένας ομογενής δαπανά 15.000 γρόσια το χρόνο για τη Σχολή της (2).

Ασφαλώς το θέμα ανάπτυξης της ελληνικής παιδείας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας στον εξωελλαδικό χώρο Δύσης και Ανατολής είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί είναι πλούσιο και σπουδαίο. Δεν είναι όμως στις προθέσεις μας να ασχοληθούμε μ’ αυτό. Θα δώσουμε όμως κάποια στοιχεία πολύ σύντομα και ενδεικτικά, γιατί είπαμε πως η Παιδεία, επίσημα, δεν εμποδίστηκε ποτέ από το τουρκικό κράτος, χωρίς να αμφισβητήσει κανείς ότι εξαιρέσεις υπήρξαν λόγω της αυθαιρεσίας που χαρακτήριζε τους κατά τόπους τοπάρχες.

ΘΡΑΚΗ:

Κωνσταντινούπολη:

Έχουμε αναφέρει ως τώρα την Πατριαρχική Σχολή που ιδρύθηκε στην Κων/πολη από τον Πατριάρχη Γεννάδιο στα 1454. Από τα μέσα του 16ου αι. τρεις Πατριάρχες ενδιαφέρονται για την ίδρυση σχολείων στην Πόλη. Έπειτα από πρόσκληση του Διονυσίου Β’ (1546-1556) ο Ερμόδωρος Λήσταρχος μεταβαίνει από τη Φλωρεντία στην Κων/λη όπου διδάσκει. Το 1550 στη συνέχεια ο Ιωάσαφ Β’ (1556-1565) ιδρύει το πρώτο γνωστό Πατριαρχικό Σχολείο με Δ/ντή τον Ιω. Ζυγομαλά, ο οποίος είχε 15 μαθητές, κυρίως μοναχούς, ο Ιερεμίας ο Β’ ο Τρανός (1572-1595) μερίμνησε για την αναδιοργάνωση του Πατριαρχικού Σχολείου, αλλά και την οργάνωση της Εκκλησίας. Ο δραστήριος Πατριάρχης το 1583 φρόντισε να προμηθευτεί διδακτικά βιβλία από τη Βενετία και κάλεσε το Μάξιμο Μαργούνιο από τη Βενετία, για να αναλάβει τη δ/νση της Σχολής.

Σημειώσεις