Μέρος 30ο

Β. – ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

1. – ΠΟΝΤΟΣ

ΤΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Την υπόθεση της παιδείας στον Πόντο δεν την υπηρέτησαν με συνέπεια μόνο τα «κοσμικά» σχολεία, αλλά με την ίδια αγάπη και τα εκκλησιαστικά, τα μοναστηριακά. Ο Πόντος από πολύ παλιά είχε πολλά και φημισμένα μοναστήρια. Στην περιοχή Χαλδίας μόνο υπήρχαν 22 μοναστήρια (8 ανδρών και 14 γυναικών).

Τα πιο φημισμένα μοναστήρια του Πόντου είναι: η Μονή της Παναγίας Σουμελά (ιδρύθηκε στα 386), του Βαζελώνος (έτος ίδρυσης 270) και του Περιστερεώτα (ίδρυση 752). Υπάρχουν και άλλα αξιόλογα μοναστήρια όπως λ.χ. του Αγ. Γεωργίου του Χουτουρά, της Κοίμησης της Θεοτόκου Γουμεράς και του Αγ. Γεωργίου Χαλιναρά. Και τα τρία αυτά τα μοναστήρια έχουν δικά τους αξιόλογα σχολεία, πλουσιότατες βιβλιοθήκες και πλήθος χειρογράφων και πολύτιμα κειμήλια. Το σπουδαίο είναι πως εκτός από την ιεραποστολική δράση ανέπτυξαν και πλούσια εκπαιδευτική δράση εκτός από σχολείο το οποίο λειτουργούσαν αδιάλειπτα εντός του μοναστηριού και που μάζωναν τα Χριστιανόπουλα της περιοχής του μοναστηριού και τα μάθαιναν γράμματα, κάλυπταν καθένα τους τις εκπαιδευτικές ανάγκες της περιοχής του με διδακτικό προσωπικό σε εποχές που αυτό ήταν πολύ δυσεύρετο, κάποτε αδύνατο να βρεθεί.

Για τη Μονή Σουμελά πρέπει να πούμε ότι ήταν το πιο ξακουστό μοναστήρι του Πόντου. Εδώ υπήρχε σχολείο όχι μόνο για μοναχούς αλλά ξεχωριστό για λαϊκούς της περιοχής του μοναστηριού. Το σχολείο αυτό λειτούργησε πρώτη φορά πριν από τον 17ο αι. Στα 1792 δάσκαλος του ήταν ο Ιωαννίκιος από τους Πλατάνους του Πόντου, που μαθήτευσε στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας. Τα μαθητάρια του (Μαθητολόγια), σώζονται (με αριθμό 20 στον Κατάλογο των Χειρογράφων της μονής, που συντάχθηκε από τον Αθαν. Παπαδόπουλο – Κεραμέα). Ο Περικλής Τριανταφυλλίδης αναφέρει ότι σε κώδικα της μονής βρήκε πράξη του 1682 που υπογραφόταν από 18 μοναχούς από τους οποίους φαίνεται ότι ήταν «ευπαίδευτοι» οι 16. Ενώ σε μιαν άλλη του 1732 που υπογράφεται από 25 μοναχούς μόνο 3-4 φαινόταν μορφωμένοι. Αυτό εξηγείται αν λάβουμε υπόψη ότι μόλις άρχισε η πιο συστηματική καλλιέργεια των γραμμάτων στις πόλεις, οι λογιότεροι από τους μοναχούς άφησαν τα μοναστήρια τους και πήγαν στα αστικά κέντρα, που ήταν περιζήτητα. Ίδια περίπου είναι η δράση και των μοναστηριών Βαζελώνος και Περιστερεώτα. Γενικά, πρέπει να τονιστεί ότι στον Πόντο, παρά την τουρκική λαίλαπα τα μοναστήρια όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά με τον καιρό, αύξησαν την επιρροή και τη φήμη τους.

Πρόσθετα, περαίνοντας τη συνάφεια, οφείλουμε να τονίσουμε ότι παντού στον υπόδουλο ελληνισμό στάθηκαν τα μοναστήρια οι προστάτες της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού, ειδικότερα στον Πόντο υπήρξαν η παρηγοριά των περιοίκων τους και τα εκπαιδευτήριά τους από αυτά βγήκαν και διατηρήθηκαν αξιόλογοι δάσκαλοι, αρχιερείς, λόγιοι και πατριάρχες. Απόδειξη αυτής της αλήθειας είναι το γεγονός ότι στα μοναστήρια του Πόντου έγιναν (και έχουν διατηρηθεί ως τα σήμερα) ενδιαφέρουσες αντιγραφές αρχ. ελληνικών συγγραμμάτων, υπομνηματισμοί, σχολιασμοί, σημειώσεις φιλολογικές, φιλοσοφικές, θεολογικές είτε πρωτότυπες είτε μη, κι ακόμα σώθηκαν γραπτά ιατρικά, αστρονομικά και γεωγραφικά κείμενα που δεν ήταν κατανοητά από άλλους και δεν ασχολούνταν μ’ αυτά (1).

Την έγνοια και τη φροντίδα των μοναστηριών για την παιδεία δείχνει, μεταξύ άλλων, έκθεση που στάλθηκε στις 5-3-1899 φιλικώς στον Πατριάρχη Κων/νο Ε’ για κάποια υπόθεση εκκλησιαστική, στην οποία είχαν ανάμειξη τα μοναστήρια της περιοχής «[…] τις προσόδους από τα κτήματα και τα δωρήματα θα χρησιμεύσωσι ως σύστασιν και συντήρησιν σχολείων καταλλήλων δια την εγγραμμάτωσιν και μόρφωσιν των κατοίκων Χριστιανών ων η αμάθεια και η κοινωνική κατάστασις είναι κατώτερη πάσης περιγραφής και αξιολύπητος…» (2).

Σημειώσεις:

1. – Είναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι οι Τούρκοι, σε αντίθεση με τις εκκλησιές, που πολλές φορές τις έκαναν τζαμιά, για τα μοναστήρια έδειχναν μια παράδοξη ευσέβεια, σχεδόν φόβο. «Ο ισχυρισμός λοιπόν ότι η εκπαίδευση γινόταν στα μοναστήρια, γιατί εκεί δεν έφτανε η βία των Τούρκων, δεν ευσταθεί». βλ. Τομπαϊδου Δ.Ε., η Ποντιακή διάλεκτος στο Α.Π. Παράρτημα 17, Αθήνα 1988, σελ. 15.

1. – Όποιος επιθυμεί περισσότερες λεπτομέρειες για τα μοναστήρια του Πόντου, μπορεί να προστρέξει στους:

α) Αθανάσιο Παπαδόπουλο – Κεραμέα, Ανέκδοτα Ελληνικά, σελ. 77 κ.ε.

β) Επαμ. Θ. Κυριακίδη, βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος λογίων, 80 κ.ε.

γ) Joseph P. Tournefort, Voyage du Levant, Paris 1717 και Amsterdam 1718 (τρίτομο).

δ) Κων/νο Ν. Παπαμιχαλόπουλο, Περιήγησις εις τον Πόντον, Λέσχη του βιβλίου Θεσ/νίκη, εν Αθήναις 1903.

ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ

επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

Συνεχίζεται