Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 35ο

Β. ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Ως τώρα παρουσιάσαμε στοιχεία που δείχνουν ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτούργησαν ανεμπόδιστα πλήθος σχολείων: Σχολεία στοιχειώδη (που δίδασκαν τα κολλυβογράμματα), αλλά και σχολεία ανώτερα (Σχολές, που πολλές από αυτές ήταν πάνω από μέσου επιπέδου και κάποτε κάποτε μάλιστα έφτασαν να αμιλλώνται ξένα ανώτερα ιδρύματα).

Αυτά τα σχολεία, όπως είδαμε, λειτούργησαν σε διάφορα μέρη της τουρκοκρατούμενης χώρας: αστικά κέντρα, πόλεις, κωμοπόλεις, πολίχνες αλλά και ορεινά ακόμη χωριά. Τα περισσότερα από αυτά είχαν διάρκεια ζωής· διατηρήθηκαν σ’ ολόκληρο το διάστημα της Τουρκοκρατίας. Ποτέ και πουθενά δεν εμποδίστηκε η λειτουργία σχολείου από το επίσημο Τουρκικό κράτος.

Τονίσαμε πως αυτή η ανοχή – ή καλύτερα η ουδέτερη στάση – απέναντι στην παιδεία δεν πρέπει να αποδοθεί στις αγαθές τους προθέσεις, στις δημοκρατικές τους αντιλήψεις, στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο· πουθενά στον κόσμο δεν εξευτελίστηκε και δεν ταπεινώθηκε η ανθρώπινη προσωπικότητα τόσο, όσο του Έλληνα ραγιά από τον Τούρκο δυνάστη του.

Ο αναγνώστης πρέπει να αντιληφθεί ότι αυτή η «ανοχή» των Τούρκων δεν ήταν μια ενσυνείδητη πράξη. Απλούστατα, με την παχυλή τους αμάθεια και το χαμηλό τους πνευματικό επίπεδο, δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν πόσο μεγάλο αγαθό είναι η παιδεία και μάλιστα σε έναν κατακτημένο λαό.

Σ’ αντίθεση με τον κατακτητή, οι κατακτημένοι με τη μακρά τους πολιτιστική παράδοση και με πρωτοπόρο την Ορθόδοξη Εκκλησία, αναζήτησαν την παιδεία, αντιλήφθηκαν την τεράστια δύναμή της, την ανέπτυξαν ακόμη και εκεί που οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν αποτρεπτικές και κράτησαν πολύ ψηλά τη σωτήρια λαμπάδα της, προσδοκώντας την ανάσταση του Γένους απ’ αυτήν.

Σκεφτόμαστε όμως ότι προσπαθώντας να καταρρίψουμε έναν μύθο, το μύθο του κρυφού σχολειού, μήπως δημιουργήσουμε στη σκέψη του αναγνώστη, εκείνου που δεν έχει σαφή και πλήρη γνώση «τι εστί Τουρκοκρατία» έναν άλλο μύθο πολύ χειρότερο, ότι δηλ. η Τουρκοκρατία στην Ελλάδα ήταν, αν όχι μια «πεφωτισμένη Δεσποτεία», όμως ένα καθεστώς αρκετά δημοκρατικό για την εποχή του. Και επειδή δεν πρέπει να αφήσουμε ψευδείς εντυπώσεις και να μπουν τα πράγματα στη θέση τους, ας μου επιτραπεί πριν προχωρήσω στο επόμενο κεφάλαιο αυτής της μελέτης να δώσω μερικά μόνο στοιχεία:

Λέγεται από πολλούς ξένους ιστορικούς ότι οι Τούρκοι είχαν παραχωρήσει γενναιόδωρα πολλά και σπουδαία προνόμια στους κατακτημένους. Η αλήθεια είναι ότι πράγματι «φαίνεται» ότι οι Τούρκοι παραχώρησαν κάποια σημαντικά προνόμια κυρίως στους λαούς της Βίβλου (Ιουδαίους, Έλληνες, Αρμένιους) και λέμε «φαίνεται», γιατί αυτή είναι η πραγματικότητα. Στην ουσία τα περισσότερα απ’ αυτά φαλκιδεύτηκαν από την πρώτη στιγμή αυτής της παραχώρησης.

Παραδείγματα:

Ο Σουλτάνος ο Πορθητής αναγνώρισε και επικύρωσε πρώτα – πρώτα τα Πατριαρχικά δικαιώματα και προνόμια. Κατά το βεράτιο (εκτελεστικό έγγραφο) που ο σουλτάνος χορήγησε στον Πατριάρχη δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να τον ενοχλήσει· θα ήταν «αναίτιος και αφορολόγητος και αδιάσειστος από παντός εναντίου». Οι ναοί δεν επιτρεπόταν να μετατρέπονται σε τζαμιά και οι εκκλησιαστικές τελετές θα ήταν ελεύθερες οι όροι όμως αυτοί δεν τηρήθηκαν. Ο σφετερισμός των Χριστιανικών εκκλησιών υπήρξε συνεχής (ακόμα και τα ιερά σκεύη άρπαξαν απ’ αυτές). Πεντακόσιοι ναοί υπήρχαν στην Κων/λη την εποχή της άλωσης· στα χρόνια του Παπαρρηγόπουλου (του ιστορικού) σώζονταν μόνο δύο!! Ακόμα και το Πατριαρχείο που αρχικά στεγάστηκε στο ναό των Αγίων Αποστόλων διώχτηκε και ο Γεννάδιος αναγκάστηκε, ύστερα απ' ολίγο, να στεγαστεί στο ναό της Παμμακαρίστου, ενώ ο ναός των Αγ. Αποστόλων ερειπώθηκε και πάνω στα ερείπια του οικοδομήθηκε τέμενος που φέρει το όνομα του Πορθητή. Το 1595 και ο ναός της Παμμακαρίστου μεταποιήθηκε σε μουσουλμανικό τέμενος (Φετιέ Τζαμεσί).

Σύμφωνα με την ομολογία των μωαμεθανών ιστοριογράφων «εν μόνη τη Κων/λει δώδεκα εκκλησίαι μετετράπησαν εις τζαμιά από τον ίδιο τον Πορθητή. Ο δε υιός και διάδοχος του Βαγιαζήτ Β' μετέτρεψε δέκα, ο δε τούτου υιός και διάδοχος Σελήμ Α’ άδηλον μεν πόσας, βεβαίως όμως τας πλείστας και τας καλλίστας των περιλιπομένων» (1). Όλη αυτή η συμπεριφορά των Τούρκων δείχνει την ασυνέπεια και την περιφρόνησή τους προς την Εκκλησία. Και αυτά δεν είναι τα μόνα δείγματα της ασυνέπειάς τους.

Η Υψηλή Πύλη αφαίρεσε από τον αρχηγό του Έθνους των Ρωμιών το δικαίωμα που τηρήθηκε μέχρι Παρθενίου Γ’ να εγκαθιδρύεται αυτοπροσώπως από το σουλτάνο και όρισε αυτό να γίνεται από το Μεγάλο Βεζύρη. Ύστερα από δύο χρόνια αφαίρεσε από τον Πατριάρχη το δικαίωμα να φέρει το «σκιάδιον», που ήταν ένα από τα διακριτικά γνωρίσματα του αξιώματός του και συγχρόνως του απαγορεύτηκε να εμφανίζεται στην Πύλη περιστοιχισμένος από 12 αρχιεπισκόπους (το τελευταίο τούτο προνόμιο αποδόθηκε αργότερα) (2).

Σημειώσεις: