Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 40ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Τα σχολεία επί Toυρκοκρατίας δεν ήταν ίδρυματα όπως τα σημερινά (κυρίως κατά την πρώτη περίοδο: 1453-1669).

Επρόκειτο για μια ομάδα 10-15 μαθητών κάθε ηλικίας, μαζεμένοι στο νάρθηκα της εκκλησίας ή σε κάποιο χώρο – ταπεινό οίκημα – παρακολουθούσαν τις αυτοσχέδιες παραδόσεις του μοναδικού δασκάλου που γινόταν πρωί ή βράδυ ή όταν ευκαιρούσε από τις άλλες του δουλειές ο δάσκαλος.

Αυτή τη μορφή είχαν τα σχολεία και ήταν σπάνια ως τα μέσα του 16ου αιώνα. Η περίοδος 1480-1500 ήταν ακόμη ζοφερότερη, αφού ως σήμερα τουλάχιστον δεν έχουμε καμία βάσιμη πληροφορία για την ύπαρξη σχολείων στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες. Η απουσία σχολείων πρέπει να αποδοθεί βασικά στην απουσία λογίων ικανών να ασκήσουν το έργο του δασκάλου. Η Πόλη πολύ πριν την Άλωσή της είναι κενή από πνευματική ζωή, γιατί όλοι οι σοφοί, διωγμένοι από τη φτώχεια και το μαρασμό της ελληνικής πολιτείας φεύγουν στη Δύση. «Οι Τούρκοι πάντως δε φαίνεται να απαγόρεψαν τη λειτουργία σχολείων, αφού δεν έχουμε ούτε ένα παράδειγμα αρνήσεως των τουρκικών αρχών να δώσουν άδεια λειτουργίας σχολείου ή βίαιου κλεισίματος από τους Τούρκους (1)».

Ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης μετά την Άλωση, ο Γεννάδιος, αφήνει κατά μέρος τις άγονες συζητήσεις με τους Φράγκους και φροντίζει να ιδρυθεί ένα σχολείο κοντά στο Πατριαρχείο, που θα είναι φυτώριο από όπου θα βγαίνουν οι αξιωματούχοι της Εκκλησίας. Αυτό είναι το αρχαιότερο πνευματικό εκπαιδευτικό ίδρυμα που σφραγίζει με την παρουσία της Εκκλησίας το χώρο της Παιδείας. Δύο άλλοι κληρικοί από την Κρήτη – περιοχή που δεν γνώρισε ακόμη το λίβα της τουρκικής ορμής – κοσμούν με την παρουσία τους το πάνθεο των φωτισμένων κληρικών της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας: Ο Μελέτιος Πηγάς (1549-1601), μορφωμένος στη Ιταλία, Πατριάρχης Αλεξάνδρειας (1590) και «επιτηρητής» αργότερα του Οικουμενικού Θρόνου, αποδεικνύεται μέγας υπερασπιστής της Ορθοδοξίας και των ελληνικών γραμμάτων. Φροντίζει για τη σύσταση σχολείων στον ελληνικό χώρο· οι συγγραφές του και τα κηρύγματά του όλα σε λαϊκή γλώσσα.

Ο άλλος κρητικός ιεράρχης ο Μάξιμος Μαργούνιος (1549-;) σπουδαγμένος κι αυτός στην Πάδοβα της Ιταλίας, χειροτονείται επίσκοπος Κυθήρων. Οι συνθήκες της εποχής δεν του επιτρέπουν να εγκατασταθεί στον επισκοπικό θρόνο. Μένει στη Βενετία δάσκαλος. Δάσκαλος του Γένους. Μολονότι δεν είναι ούτε οπαδός θεωρητικός της λαϊκής γλώσσας, ούτε ανίκανος να χειριστεί την αρχαία, χρησιμοποιεί στα κηρύγματά του και στα γραπτά του τη λαϊκή γλώσσα. Υπηρετεί κι αυτός μ’ όλες του τις δυνάμεις, ως το τέλος της ζωής του, την ελληνική παιδεία.

Μέσα στα σκοτάδια τούτης, της πρώτης περιόδου της Τουρκοκρατίας η Κων/λη, η Θεσ/νίκη κι ο Μυστράς εξακολουθούν να παραμένουν σημαντικά πνευματικά κέντρα στον τουρκοκρατούμενο χώρο. Η κυριότερη εστία που διατηρείται η ακτινοβολία του ελληνισμού είναι η Πατριαρχική Σχολή, που ιδρύθηκε το 1454 όπως είπαμε παραπάνω.

Το 1556 ιδρύεται στην Πόλη ένα άλλο Πατριαρχιακό σχολείο· το ιδρύει ο Πατριάρχης Ιωάσαφ με δ/ντή το Ζυγομαλά.

Αυτό το σχολείο είναι ο πρόδρομος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, κι έχει στόχο να καταρτίσει μορφωμένους κληρικούς. Το Πατριαρχείο ευνοεί τη μετάφραση των Γραφών, χρησιμοποιεί τη λαϊκή γλώσσα για να φωτίσει το ποίμνιό του. Ο Ορθόδοξος κλήρος κρατεί στα χέρια του την παιδεία και της δίνει ορμή.

Άλλο σπουδαίο ορόσημο για την παιδεία στα πρώιμα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι η απόφαση της μεγάλης Συνόδου του 1593 με Πατριάρχη τον Ιερεμία Β’ τον Τρανό, να φροντίζουν οι μητροπολίτες και οι επίσκοποι για την ίδρυση σχολείων στις επαρχίες τους και γενικά για την υποστήριξη της παιδείας με κάθε τρόπο. Όπως αναπτύξαμε και στο Α’ κεφάλαιο, ο Πατριάρχης Ιερεμίας, που φροντίζει με ένθεο ζήλο για την εφαρμογή αυτής της σπουδαίας συνοδικής απόφασης, είναι μια ισχυρή καλογερική μορφή, με γνώσεις, με ήθος, με θέληση. Αγαπά τα γράμματα καθώς και την άρτια διοικητική λειτουργία της Εκκλησίας· στα χρόνια του απαγορεύεται η «επί χρήμασι χειροτονία».

Το 1588 πηγαίνει στη Μόσχα και χειροτονεί πρώτο πατριάρχη της Ρωσικής Εκκλησίας τον Ιώβ. Οι συνέπειες τις οποίες είχε η επίσημη αυτή αναγνώριση για την εξέλιξη του Ορθόδοξου Ελληνισμού θα φανούν επανειλημμένα στα χρόνια που θα ακολουθήσουν.

Το αποτέλεσμα αυτής της συνοδικής πράξης μπορεί να μην ήταν όποιο θα περίμενε κανείς· ήταν όμως σπουδαίο: ιδρύθηκαν πλείστα όσα σχολεία και στον ελλαδικό χώρο και στο χώρο της διασποράς. Αν ο ελληνικός κλήρος γενικά δεν ήταν στην πλειονότητά του απαίδευτος, όπως λέει ο Λεόντιος σίγουρα θα μπορούσε αυτή η συνοδική απόφαση να έχει πλουσιότερα και καθοριστικά αποτελέσματα για την παιδεία του Γένους.

Τελειώνοντας, πάντως, ο 16ος αι. και στις αρχές του 17ου, έχει αρχίσει να γενικεύεται η ίδρυση ελληνικών σχολείων. Γύρω στα 1613 υπάρχουν έδρες σχολών στα εξής μέρη: Αθήνα, Άργος, Χαλκίδα, Βαρνάκοβα, Ιωάννινα, Βλαχοκλεισούρα, Θεσ/νικη, Σέρρες, Μυτιλήνη, Χίο, Πάτμο, Κω, Ρόδο, Κων/λη, Αδριανούπολη. Άλλα ελληνικά σχολεία την ίδια εποχή λειτουργούν και στα εξής μέρη τα οποία ιδρύθηκαν επί Λατινοκρατίας: Μεθώνη, Κορώνη, Κύθηρα, Μονεμβασία, Ναύπλιο, Κέρκυρα, Λευκωσία, Αμμόχωστο, Ζάκυνθο.

Σημείωση: