Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 41ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Η Κρήτη θεωρείται αυτή την εποχή σημαντικότατη εστία των ελληνικών σπουδών και των Ελληνικών γραμμάτων του υπόδουλου Τουρκοκρατούμενου ή Βενετοκρατούμενου Ελλαδικού χώρου.

Στις Βενετοκρατούμενες περιοχές φαίνεται πως λειτουργούν κάποια σχολεία. Στα 1480 π.Χ. ανώνυμος περιηγητής μιλάει για σχολείο στην Κορώνη και στην Κέρκυρα.

Γύρω στα 1500 είναι γνωστό πως διδάσκει ο μαθητής του Πλήθωνα Ιω. Μόσχος και ο συνεργάτης του Άλδου Μανούτιου Ιουστίνος Δεκάδιος σε ελληνικά σχολεία.

Σχολείο με εκατοντάδες μάλιστα μαθητές μαρτυρείται από το 1556 στη Ζάκυνθο. Αλλά και στις Βενετοκρατούμενες ως τα 1540 Μονεμβασία, Ναύπλιο και Ναύπακτο υπάρχουν επίσης σχολεία.

Από τα μέσα του 16ου αι. εμφανίζεται η πρώτη δραστηριοποίηση των Ελλήνων των αστικών κέντρων στα εκπαιδευτικά ζητήματα. Οι μοναχοί του Αγίου Όρους ενδιαφέρονται ζωηρά για τη διατήρηση των ελληνικών χειρογράφων και την αντιγραφή τους. Η συνεχής διαρροή των ελληνικών χειρογράφων έχει δημιουργήσει μεγάλο ρήγμα στο επίπεδο της ελληνικής παιδείας. Η έντονη αναζήτηση των χειρογράφων από τους Δυτικούς, παρακινεί ακόμα και τους Τούρκους (στους 16ο και 17ο αιώνες) να μην περιφρονούν τους πνευματικούς θησαυρούς του Ελληνικού έθνους, τους οποίους εξαργυρώνουν έπειτα στους Ευρωπαίους.

Στα 1620 ένας άλλος πατριάρχης, ο Κρητικός Κύριλλος Λούκαρης, η σημαντικότερη εκκλησιαστική προσωπικότητα του 17ου αι., οργανώνει την εκπαίδευση. Επιδιώκει να συγκεντρώσει ό,τι καλό έχει ο ελληνισμός στα ελληνικά γράμματα και συσταίνει τυπογραφείο. Πετυχαίνει τη μεταφορά μέσα στην Πόλη του τυπογραφείου του Κεφαλονίτη λόγιου μοναχού Νικόδημου Μεταξά. Σε μια εποχή, όπου στη Δύση ο Γαλιλαίος διώκεται, καταδικάζεται και φυλακίζεται από την Εκκλησία, το Πατριαρχείο της Πόλης συσταίνει σχολεία, τυπογραφείο, ευνοεί τη μετάφραση των Γραφών, χρησιμοποιεί τη λαϊκή γλώσσα για το φωτισμό του ποιμνίου…

Ο Ορθόδοξος κλήρος ανεβαίνει σε κύρος και αξία, κρατάει την παιδεία του Γένους στα χέρια του και της δίνει δύναμη και ορμή. Ο Πατριάρχης ασχολείται και με την οργάνωση της Πατριαρχικής Σχολής· βάζει δ/ντή της τον Θεόφιλο Κορυδαλλέα, φημισμένο «φιλόσοφο» της εποχής, μ’ όλο που η ορθοδοξία του και η πρόσήλωσή του στην εκκλησιαστική εθιμοτυπία, γεννούσε ίσως από τότε αμφισβητήσεις. Ο Λούκαρης είναι πάντα προσηλωμένος στην Ορθοδοξία· στρέφεται άμεσα κατά των Ιησουιτών και καταφέρεται κατά του προσηλυτιστικού τους έργου.

Κατηγορήθηκε από τους Καθολικούς ως οπαδός του Λούθηρου και του Καλβίνου. Ο Λούκαρης βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο των συγκρούσεων Καθολικών – Διαμαρτυρομένων – Ορθοδόξων. Τελικά οι καθολικές δυνάμεις πέτυχαν να τον καθαιρέσουν με σουλτανική διαταγή και με τη συνεργασία του οργάνου τους, τον μετέπειτα Πατριάρχη Κονταρή, να τον θανατώσουν. Είναι η πρώτη φορά που οι Τούρκοι εκτελούσαν Έλληνα Πατριάρχη. Ένα χρόνο αργότερα έλαβε ανάλογο τέλος ο αντίπαλος και διάδοχός του.

«Μέσα στους αγώνες που είχαν πνευματικό μαζί και πολιτικό περιεχόμενο με έρμαιο τον Πατριαρχιακό Θρόνο, οι Τούρκοι έβρισκαν το συμφέρον τους χτυπώντας πότε τη μία παράταξη, πότε την άλλη, κι αδυνατίζοντας και τις δύο (1)».

Ο Λούκαρης είναι προοδευτικός, θέλει να φωτίσει το Γένος και φαίνεται πως ενέκρινε, όπως είπαμε, τις προσπάθειες για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής. Είπαν πως θέλησε να υποτάξει την Ορθόδοξη Εκκλησία στη Διαμαρτυρόμενη.

«Τα τεκμήρια πείθουν ότι έκανε σημαντικές παραχωρήσεις προς την κατεύθυνση αυτή. Ο Κύριλλος αποκρυστάλλωσε και συστηματοποίησε τις ενδιάθετες τάσεις του Ελληνισμού, που αρχίζει να οργανώνεται για να έρθει σ’ επαφή με το δυτικό πολιτισμό. Όταν σκεφθεί κανείς τη ζωηρή ελληνική δυσπιστία προς τα κινήματα της Ρώμης, εξηγεί καλύτερα τη ροπή για συμβιβασμό με τον υπόλοιπο δυτικό Χριστιανικό κόσμο» (2).

Οι κάθε είδους ανακαινιστικές κινήσεις που θα ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια, έχουν την απαρχή τους με κάποιον τρόπο στο πρόσωπο και στις ενέργειες του Λούκαρη.

Ο Λούκαρης ενεργεί σαν Εθνάρχης, αλλά και με όλη την πονηριά και την ευστροφία του διπλωμάτη. Εκμεταλλεύεται τους ανταγωνισμούς της δυτικής διπλωματίας στην πρωτεύουσα του Ελληνισμού με σκοπό να ανυψώσει τη στάθμη του Γένους. Η προσπάθειά του ήταν μεγαλύτερη από τις διαθέσιμες δυνάμεις του ελληνισμού και δεν μπορούσε παρά να συνθλιβεί.

Όλη η στάση του Λούκαρη έχει αποκλειστικά ελληνικό περιεχόμενο, και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι προσηλωμένος στην Ορθοδοξία. Οσμίζεται τους κινδύνους που εγκυμονούν οι σπουδές στη Δύση, γι’ αυτό και δεν ήθελε να στέλνει στη Δύση νέους για σπουδές. Μόνο έναν στέλνει, τον Μητροφάνη Κριτόπουλο.

Η Πόλη στα χρόνια του Λούκαρη κι ύστερα γίνεται μεγάλη πνευματική εστία. Η έφεση προς την παιδεία που αποκρυσταλλώνεται στο πρόσωπο του Λούκαρη και ακτινοβολεί μ’ εκείνον δεν έχει φθάσει ακόμη στην ακμή της. Με την επίνευση όμως του κλήρου και την ενίσχυση των εμπόρων που αρχίζουν ν’ ανεβαίνουν μέσα στον υπόδουλο ελληνισμό, αρχίζουν να αναπτύσσονται σε εμπορικά κέντρα καθώς τα Γιάννενα ή σε πολιτιστικούς χώρους όπως η Αθήνα σημαντικοί πνευματικοί πυρήνες.

Σημειώσεις: