Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 42ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Από το τέλος του 17ου αι. παρατηρείται ανάπτυξη των ελληνικών γραμμάτων εξαιτίας της κάπως ηπιότερης συμπεριφοράς των Τούρκων, της ακμής του εμπορίου και της επικοινωνίας με τους ξένους λαούς. Στην ανάπτυξη, αργότερα συντελούν οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και οι πλούσιοι ομογενείς, που με τα άφθονα χρήματά τους ιδρύουν σχολεία, τα οποία προικοδοτούν και με κάθε τρόπο ενισχύουν. Η εκπαιδευτική κίνηση δε σταματά να είναι αντικείμενο της εκκλησιαστικής μέριμνας. Οι μοναχοί και οι ιερείς είναι συγχρόνως και δάσκαλοι. Πρόεδροι των εκπ/κών επιτροπών είναι μητροπολίτες και από τις πρωτοβουλίες αυτών και των κοινοτήτων εξαρτάται η λειτουργία των σχολείων. Η παιδεία πλέον δεν έχει ανάγκη ούτε από ζητείες, ούτε από περιφερόμενους δίσκους στην εκκλησία για να ορθοποδήσει.

Η δίψα της παιδείας που κατέχει τον ελληνισμό έχει μεστώσει αυτήν την εποχή. Η Εκκλησία και πάλι θα πρωτοπορήσει: Θα συνεργαστεί αρμονικά με τους πλούσιους ομογενείς της διασποράς για να βοηθήσουν στην υπόθεση της παιδείας όσο μπορεί καθένας. Ο Μανολάκης Καστοριανός, όπως έχουμε αναφέρει στο Α’ Κεφάλαιο, είναι ένας από τους πρωτοπόρους εμπόρους που δούλεψαν συστηματικά στην υπόδουλη Ελλάδα για τη σύσταση σχολείων και την ανάπτυξη των γραμμάτων. Η παράδοση αυτή των εμπόρων που φροντίζουν για την παιδεία – σε συνεργασία πάντα με τις Κοινότητες και την Εκκλησία – θα συνεχιστεί αδιατάρακτη ως το τέλος του 19ου αι. που η εμπορική τάξη εξακολουθεί να αναπτύσσεται.

Στην Ανατολή η Εκκλησία κυρίαρχη πάνω στην ακμή της εκφράζει τούτη την εποχή τον καλόβουλο θρησκευτικό ουμανισμό της. Η Δυτική Εκκλησία είναι απασχολημένη με τις δικές της δυσκολίες, με τον Διαφωτισμό και αφήνει σε δεύτερη μοίρα τις προσηλυτιστικές της προσπάθειες, με αποτέλεσμα να ελαττωθεί στο Πατριαρχείο η αντιπαπική ιδέα. Οι Φαναριώτες που κατέχουν την εξουσία στις παρίστριες ηγεμονίες είναι στραμμένοι προς τη Δύση και αποτελούν σταθερούς αγωγούς επιδράσεων δυτικών στην Πόλη. Το ελληνικό εμπόριο που έχει δυναμώσει μέσα στην αυτοκρατορία εκτείνεται προς τη Δύση και δημιουργεί πολλαπλούς δεσμούς μ’ αυτήν, φυσικά όχι μόνο οικονομικούς. Έτσι η κίνηση ανάμεσα στους δύο Ελληνικούς κόσμους, τον υπόδουλο και της διασποράς γίνεται αδιάκοπη.

Την περίοδο τούτη η Ελληνική παιδεία υπηρετείται επάξια από σπουδαίους λόγιους αλλά και φωτισμένους κληρικούς: Ξεχωρίζει η μορφή του δραστήριου και πολυγράφου πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσίθεου (1641-1707) γενναίου υπέρμαχου της Ορθοδοξίας και ακαταπόνητου εργάτη διάδοσης της παιδείας. Με ενέργειές του συσταίνονται τυπογραφεία.

Ο Αναστάσιος Γόρδιος, σπουδαγμένος στη Δύση την ιατρική, αρνείται δελεαστικές προτάσεις που του κάνουν από τόπους με ανάπτυξη στα γράμματα και προτιμά να μείνει δάσκαλος στην Πατρίδα του τα Βρανιανά Αιτωλίας. Τα συγγράμματά του τα περισσότερα είναι διδακτικά – γλωσσικά και στη δημοτική γλώσσα.

Ο Ηλίας Μηνιάτης (1660-1705) απ’ το Ληξούρι της Κεφαλονιάς, σπουδαγμένος κι αυτός στο εξωτερικό, σπουδαίος ρήτορας, ιεροκήρυκας και δάσκαλος. Νέο Χρυσόστομο τον ονομάζει ο Δαπόντες. Ο Κοδρικάς: Σφοδρό είναι το πάθος του για την παιδεία και την προκοπή του Γένους. Δυστυχώς πέθανε μόλις 45 ετών και γι’ αυτό η συγγραφική του δράση είναι περιορισμένη.

Ο Βικέντιος Δαμωδός (1700-1752), Κεφαλονίτης κι αυτός, σπουδαγμένος στη Δύση, αντί της δικηγορίας που άσκησε για λίγο στην πατρίδα του προτιμά να γίνει δάσκαλος. Ανοίγει ένα σχολείο στο χωριό του τα Χαυδάτα, όπου διδάσκει· ασχολείται με τη ρητορική, τη γλώσσα και θεολογικά ζητήματα στα έργα του.

Ο Αντώνιος Κατήφορος (1685-1763) στρέφεται κι αυτός στην ανάπτυξη της παιδείας, όπως κι ο Μηνιάτης. Γράφει και δημοσιεύει στα 1734 Γραμματική της αρχ. Ελληνικής. Μολονότι οι γνώσεις του πάνω στις φυσικές επιστήμες δεν είναι σημαντικές, όμως δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτές και κατορθώνει να τις συμβιβάσει με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.

Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), Κερκυραίος. Σπούδασε στην Ιταλία και αργότερα στη Γερμανία φιλοσοφία και μαθηματικά. Ήλθε στην Κοζάνη, ύστερα από προστριβές που είχε με τον Μπαλάνο στα Γιάννενα για τις φιλελεύθερες ιδέες του. Αργότερα πήγε στο Άγιο Όρος όπου οργάνωσε την Αθωνιάδα, αλλά δεν έμεινε για τον ίδιο λόγο που δεν έμεινε στα Γιάννενα, στην Κων/λη συγκρούεται με τον Πατριάρχη. Είναι πολυγράφος με πλήθος ενδιαφερόντων, η «Λογική» του είναι μνημειώδης. Φίλος των φυσικών επιστημών και τιμά το πείραμα σαν μέθοδο για την ανακάλυψη της αλήθειας. Οξύς, εριστικός, δεν μπορεί να κρατήσει το μέτρο. Η προσφορά του Βούλγαρη αναγνωρίστηκε από όλους τους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ο Κ. Κούμας αναφέρει γι’ αυτόν ότι «εμπορεί να εκληφθή… ως ανακαινιστής της ελλ. παιδείας εις την Ελλάδα και πατήρ της νέας φιλοσοφίας».

Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800). Είναι κι αυτός Κερκυραίος, βαδίζει σχεδόν στον ίδιο δρόμο με το Βούλγαρη. Σπουδάζει στο εξωτερικό μαθηματικά και φυσικά. Γυρίζει στην πατρίδα του δάσκαλος και κληρικός. Το ξεκίνημά του, σ’ αντίθεση με τα σχεδόν συντηρητικά του γερατεία, ήταν πολύ προοδευτικό. Τεράστια μορφή των Ελληνικών γραμμάτων και της Ορθοδοξίας. Ο Κ. Κούμας τοποθετεί τον Θεοτόκη «εις την επιστήμην των μαθηματικών υπεράνω του Ευγ. Βούλγαρη».

Στο «Λόγιο Ερμή» αναφέρεται ότι «ο Νικηφόρος Θεοτόκης κορυφαίος της Θεολογίας ουδενός δεύτερος και μαθηματικός άριστος» (1).

Θα μας δοθεί όμως η ευκαιρία αργότερα να μιλήσουμε γι’ αυτόν περισσότερο.

Σημείωση: