Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 43ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

[Θα κλείσουμε την εξέταση της πρώτης περιόδου (1453-1699) της Τουρκοκρατίας αναφερόμενοι σε κάποια κέντρα (ζώπυρα) παιδείας εντελώς συνοπτικά, γιατί τα έχουμε εξετάσει στο προηγούμενο κεφάλαιο].

Στα Γιάννενα έχουμε μια άνθηση της παιδείας εκπληκτική. Η στενή σχέση της Ηπειρωτικής πρωτεύουσας με τη Βενετία μορφοποιεί μια έφεση προς την παιδεία και εξασφαλίζει κατάλληλους γι' αυτήν όρους. Εδώ λειτούργησαν αρκετά και αξιόλογα σχολεία, συνεχώς και με ικανότατους δασκάλους. Με το χρόνο θα εξελιχθούν σε υψηλού επιπέδου Σχολές.

Εκτός από τα περιβόητα Γιάννενα που είναι πρώτα «στα άρματα, στα γρόσα και στα γράμματα» και αρκετά άλλα μέρη του Τουρκοκρατούμενου χώρου «ατιμάζουν» αυτήν την περίοδο:

Στη Σμύρνη σε σύνολο σαράντα χιλιάδων κατοίκων, Ελλήνων λειτουργούν 6-8 κοινά σχολεία, το περιβόητο «Φιλολογικό Γυμνάσιο» και η «Ευαγγελική Σχολή».

Στην Αδριανούπολη, μεγάλο τότε εμπορικό κέντρο, μνημονεύεται η λειτουργία Σχολής στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα.

Στο χώρο της Μακεδονίας σχολεία αξιόλογα λειτουργούν: στις Σέρρες, στη Θεσσαλονίκη, στη Βέροια, στην Κοζάνη, στη Σιάτιστα και στην Καστοριά.

Στην Αθήνα, στο Μεσολόγγι και στην περιοχή των Αγράφων έχουν την παρουσία τους επίσης αξιόλογα σχολεία.

Στην Πελοπόννησο τα κέντρα εκτός από τη Δημητσάνα που έχει αναπτύξει θαυμάσιο σχολείο – κέντρο παιδείας, και σε αρκετά άλλα αστικά κέντρα λειτουργούν σχολεία όχι μόνο στα τουρκοκρατούμενα αλλά και σε όλα τα Βενετοκρατούμενα.

Στο νησιωτικό χώρο εκτός από τη Χίο και την Πάτμο των οποίων οι Σχολές είναι φημισμένες σε Δύση και Ανατολή, η Κρήτη Βενετοκρατούμενη κρατά τα σκήπτρα της Παιδείας.

Το πόσο έχει γενικευθεί η εκπαίδευση αυτήν την εποχή μας το λέει ο Μ. Γεδεών, ο βαθύτερος και ευρύτερος γνώστης των ελληνικών πραγμάτων της Τουρκοκρατίας: «Το τρίωρον έξω της Κων/λεως σχολείον Πύργος, αρκετόν αριθμό Ελλήνων αριθμούν είχε όχι σχολείον και διδάσκαλον, αλλ' οικοδόμημα σχολείου το 1732, μοι επέβαλε να φρονώ ότι ουδεμία κωμόπολις εστερείτο σχολείου και διδασκάλου».

Σαφώς είχε συντελεστεί σε πολύ μεγάλη έκταση τότε η υποδομή της Παιδείας με αυτήν την εκτεταμένη ίδρυση σχολείων. Βέβαια το χρονικό όριο το οποίο μας παραδίδει ο Μ. Γεδεών είναι terminus Post σε σχέση με το πέρας της χρονικής περιόδου 1453-1669, το καταθέτουμε όμως ως στοιχείο δηλωτικό της επόμενης περιόδου.

Δεύτερη περίοδος Τουρκοκρατίας 1669-1774

Την αληθινή όμως ανάπτυξη της Παιδείας αυτήν την εποχή, που είναι πάρα πολύ σπουδαία, δεν την οφείλουμε αποκλειστικά και μόνο στην Εκκλησία. Βέβαια, η Εκκλησία δεν σταματά τη μέριμνά της, τις άοκνες προσπάθειές της για την ανάπτυξη της παιδείας ποτέ. Την πρωτοπορία όμως τώρα παίρνουν οι Φαναριώτες και οι έμποροι, οι χορηγίες και των δύο για την Παιδεία, και κυρίως των εμπόρων, δίνουν μια πρωτόγνωρη ανάπτυξη της Παιδείας.

Οι Φαναριώτες είναι εκείνοι που δίνουν τον τόνο και τη ροπή προς την ανάπτυξή της. Οι Φαναριώτες που διαμορφώνουν τη δική τους ιδεολογία, επιδίδονται με καταπληκτικό ζήλο στην ίδρυση σχολείων.

Ο φωτισμός του Γένους τους οφείλει πολλά. Χάρη στις προσπάθειες του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και του Παναγιώτη Νικούσιου ιδρύονται πολλά σχολεία σε πόλεις της Ευρωπαϊκής Τουρκίας και πετυχαίνουν ν' αποσπάσουν διάφορα προνόμια από την Πύλη για τη βελτίωση του καθεστώτος των υποδούλων. Με τη βοήθεια φωτισμένων πατριαρχών, όπως οι Δωσίθεος (1641-1707) και Χρύσανθος (1707-1731) Ιεροσολύμων, συστήνουν σχολεία, ιδρύουν τυπογραφεία, επιδίδονται στη μελέτη των θετικών επιστημών και της ιατρικής και προσαρμόζονται σ' έναν τρόπο ζωής που έχει σχέση με τη Δύση. Με τους Φαναριώτες η Φραγκιά αρχίζει να εισβάλλει στο Γένος και ν' αλλοτριώνει την παράδοσή του. Προσπαθούν να συζεύξουν τις νέες ιδέες της Ευρώπης με τη δική τους πολιτιστική πραγματικότητα. Για να είμαστε δίκαιοι όμως «δε μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός πως αυτοί είναι εκείνοι που συστηματοποίησαν το διαφωτισμό ως τις ακρότατες συνέπειές του, ως τη λαϊκή παιδεία και την καθιέρωση της λαϊκής γλώσσας» (1). Και αφού κάνουμε λόγο για τον Φαναριωτισμό δεν μπορεί παρά με πολλή συντομία να αναφερθούμε στους κορυφαίους αυτού του κινήματος:

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1641-1709) είναι ο τυπικός εκπρόσωπος του φαναριώτικου πνεύματος, του πνεύματος που θα πρυτανεύσει για εκατό χρόνια στην ελληνική ζωή. (Διδάσκει στην Πατριαρχική Ακαδημία με μεγάλη φήμη). Ο γιος του Νικόλαος ακολουθεί πιστά τη γραμμή του θρησκευτικού Ουμανισμού, που ενώνει σε κοινή δράση Φαναριώτες και Εκκλησία· φανατικός λάτρης των γραμμάτων και ακαταπόνητος εργάτης της παιδείας. Ο δικός του γιος ο Κων/νος θ' ανεβεί κι αυτός στην ηγεμονία στις παρίστριες ηγεμονίες, όχι χωρίς υποχωρήσεις ακόμη και στους πιο στοιχειώδεις κανόνες ηθικής. Πάντως η περίοδος της δράσης του εκτείνεται, σχεδόν, σε 40 χρόνια στα πνευματικά κυρίως θέματα (παιδείας που εξετάζουμε) υπήρξε αξιολογότατη.

Σημείωση: