Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 44ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Εκτός όμως από αυτή τους την πλευρά την ευεργετική για το Γένος, υπάρχει και η άλλη, η σκοτεινή που έβλαψε αφάντα το Έθνος.

Οι Φαναριώτες σ’ ολόκληρο τον «αιώνα των Φαναριωτών» (1669-1774) είχαν μια επιβολή που έφτανε μέχρι και την καταδυνάστευση της Εκκλησίας. Η Εκκλησία ήταν μονίμως υπερχρεωμένη (είχε δηλ. μόνιμη πολιτική αλλά και οικονομική εξάρτηση από τους Φαναριώτες) και ασφαλώς βοήθησαν την Εκκλησία ηθικά και οικονομικά, αλλά συχνά μετέφεραν στο χώρο της Εκκλησίας τις φιλοδοξίες τους και τους ανταγωνισμούς τους. Οι ιστορικοί της εποχής Σέργιος Μακραίος και Αθανάσιος Υψηλάντης αναφέρουν πλείστα όσα παραδείγματα απροσχημάτιστης επέμβασης στα πράγματα της Εκκλησίας: ωμοί εκβιασμοί, ραδιουργίες, εξαγορά συνειδήσεων, σφετερισμοί εκκλησιαστικών χρημάτων και ευτελούς αργυρολογίας… Αυτοί καθόριζαν με βάση τις μεγαλύτερες προσφορές τους Πατριάρχες και Μητροπολίτες. Και η διείσδυση της τάξης των Φαναριωτών στην Εκκλησία επέφερε πολλά δεινά και κυρίως μια εξασθένηση των δεσμών της Εκκλησίας με το ποίμνιό της. Ο μετριοπαθής ιστορικός Κων/νος Κούμας λέει ότι «Οι ηγεμόνες (Φαναριώτες) έγιναν προστάται, ήγουν, το αληθέστερον σφετερισταί των εκκλησιαστικών δικαίων». Αλλά και ο Αθανάσιος Υψηλάντης – αν και ο ίδιος Φαναριώτης – δε διστάζει να τους καυτηριάσει. Στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται να ισχύει το «μηδέν καλόν αμιγές κακού».

Από τις αρχές του 17ου αι. αρχίζει πλέον να τονώνεται η παιδεία με την επιστροφή πολλών λογίων που είχαν σπουδάσει στη Δύση. Επιστρέφοντας στις πατρίδες τους αρχίζουν να διδάσκουν και να ιδρύουν σχολές ανάλογα με τις υπάρχουσες δυνατότητες. Ωστόσο, η απαιδευσία των μεγάλων μαζών θα συνεχιστεί ακόμα. Από τα μέσα του 17ου αι. θα φανούν τα πρώτα σημάδια της παιδευτικής αναγέννησης που θα έλθει με το 18ο αιώνα.

Η κοινοτική οργάνωση, η ανάπτυξη του εμπορίου και μαζί της η βελτίωση του κοινωνικού επιπέδου, όπως ακόμη και η διάδοση των βιβλίων που τυπώνονται στα ελληνικά τυπογραφεία του εξωτερικού, βοηθούν την αύξηση του ζήλου για μόρφωση και τον πολλαπλασιασμό των σχολείων. Από τις αρχές του 18ου αι. τα ονόματα Ακαδημία, Μουσείον, Ελληνομουσείον, Σχολείον, Σχολή γίνονται πασίγνωστα στον ελληνικό χώρο.

Η ανάπτυξη της παιδείας μαζί με τις ευεργετικές της επιδράσεις και την ανυπολόγιστη αξία της για το φωτισμό του Γένους, δημιουργεί έναν ιδεολογικό δυισμό στον πνευματικό και εκπαιδευτικό χώρο. Μιαν αντιπαράθεση με την Ορθόδοξη λαϊκή παράδοση αρχίζει να δημιουργείται από την ώρα που επιστρέφουν οι λόγιοι σπουδαγμένοι στη Δύση. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι φορείς και ένθερμοι υποστηρικτές των ιδεών του ευρωπαϊκού διαφωτισμού.

«Η επίτευξη της ισορροπίας ανάμεσα στον Ορθόδοξο στοχασμό και στην ανθρωπιστική (Ουμανιστική) σκέψη θα αποτελέσει το κύριο πρόβλημα αυτής της περιόδου» (1).

Περισσότερο ευνοϊκές για την παιδεία γίνονται οι συνθήκες από τα μέσα του 17ου αι. κι ύστερα. Τώρα το ενδιαφέρον γι’ αυτήν αρχίζει να γενικεύεται τόσο στο γεωγραφικό χώρο, όσο και στα επίπεδα μόρφωσης. Τρεις είναι οι κύκλοι γνώσεων που προσφέρονται:

Ο πρώτος ο κατώτερος, που παρέχει τη στοιχειώδη μόρφωση, το σχολείο των κοινών ή ιερατικών γραμμάτων.

Ο νέος δυναστεύεται από «τη στρυφνότητα της γραμματικής λεπτολογίας και μερικών ολίγων σχολαστικών υπομνημάτων», καθώς παρατηρεί ο Μοισιόδακας. Δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσει κανείς την αριθμητική εξέλιξη της εκπ/σης στον κατώτερο κύκλο. Άλλωστε οι ανώτερες σχολές είναι εκείνες που δίνουν τον τόνο και διαμορφώνουν την εκπαιδευτική κατάσταση ενός τόπου. Μεταβολή πρέπει να σημειώνεται αργά και κυρίως στην περιοχή Σμύρνης, Κυδωνιών και Χίου, όταν το χώρο αυτόν θ’ αρχίσει να κηδεμονεύει ο Κοραής.

Στον δεύτερο κύκλο είναι οι θετικές επιστήμες, τα Μαθηματικά στα οποία περιλαμβάνεται και η Γεωμετρία, η Φυσική και η Κοσμογραφία.

Πρώτος ο Μεθόδιος Ανθρακίτης προσπαθεί να αναμορφώσει το περιεχόμενο του δεύτερου κύκλου, να εισαχθεί στο εκπ/κό πρόγραμμα η διδασκαλία των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών. Μετά την προδρομική αυτή μορφή συναντάμε την προσωπικότητα του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος αρχίζει το έργο του στα Γιάννενα, το συνεχίζει στην Κοζάνη και βρίσκει το τέλος του στην Πατριαρχική Ακαδημία. Η προσπάθεια του Βούλγαρη συνοδοιπορείται από τα αντίστοιχα έργα του Νικηφόρου Θεοτόκη. Εκείνος όμως που επιχειρεί να κάνει γενναιότερο βήμα στην ανανέωση ολόκληρου του κύκλου είναι ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, που μοχθεί στις σχολές των Ηγεμονιών για να δώσει το προβάδισμα στη διδασκαλία των Μαθηματικών και των θετικών επιστημών.

(Στο επόμενο θ’ αναφερθούμε στις ανώτερες Σχολές).

Σημείωση: