Μέρος 45ο
Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
Οι ανώτερες σχολές: τροφοδοτούν με διδακτικό προσωπικό τις δύο πρώτες βαθμίδες. Όλες οι ανώτερες Σχολές, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δημιουργούνται ή αναμορφώνονται στο χρονικό διάστημα 1669-1821. Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφέραμε τα ζώπυρα (κέντρα) της εκπαίδευσης.
Εδώ θα αναφέρουμε μόνο τους τόπους που λειτούργησαν ανώτατες Σχολές: Στην περιοχή της Ηπείρου (Γιάννινα) Σχολή Γκιούμα, Μαρούτσι. Στην Δυτική Μακεδονία: Καστοριά, Σιάτιστα, Κοζάνη, Μοσχόπολη. Στις άλλες περιοχές έχουν την ακόλουθη κατανομή: Στερεά Ελλάδα: Αθήνας, Μεσολογγίου. Θεσσαλία: Αμπελακίων. Κυκλάδες: Πάτμου. Μικρά Ασία: Σμύρνης, Κων/λη. Ηγεμονίες: Βουκουρεστίου, Ιασίου. Βενετία: Φιλολογικό Φροντιστήριο.
Γεννιούνται ή αναδιοργανώνονται σε κέντρα με εμπορική ακμή. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν περίπου τα παρακάτω· δίνουμε, ως παράδειγμα, το πλάνο που διαμορφώνει ο Νεόφυτος Βάμβας στη Σχολή της Χίου:
Α) Γραμματική – Ετυμολογία – βασικά Αρχαία και Νέα Ελληνικά
Β) Ιω. Χρυσόστομος – Ισοκράτης – Πλούταρχος – Λουκιανός
Γ) Ξενοφών – Λυσίας – Δημοσθένης- Όμηρος
Δ) Θουκυδίδης – Πλάτων – Αριστοτέλης – Σοφοκλής – Πίνδαρος
Η Χημεία εισάγεται, για πρώτη φορά στο «Φιλολογικό Φροντιστήριο» της Σμύρνης. Γλώσσα διδ/λίας είναι η αρχαϊζουσα, αυτή που έχει κληροδοτήσει η παράδοση.
Mοισιόδακας και Καταρτζής προσπαθούν ν’ αλλάξουν την παράδοση. Ο πρώτος δέχεται τους μύδρους του Ευγένιου Βούλγαρη από την πρώτη κιόλας απόπειρα (1761) ν’ απλοποιήσει την επιστημονική γλώσσα.
Στα χρόνια του Κοραή αρχίζει να σημειώνεται σαφής στροφή στη γλωσσική πραγματικότητα.
Ο Έλληνας ανέκαθεν έτρεφε θερμό ζήλο για το βιβλίο. Όμως αυτήν την εποχή το βιβλίο είναι σπάνιο, δυσεύρετο, αλλά και απρόσιτο για το φτωχό βαλάντιο του ραγιά, ο οποίος είναι εξαθλιωμένος. Η έφεση πάντως του Έλληνα για το βιβλίο φαίνεται και από το γεγονός ότι το πρώτο ελληνικό βιβλίο τυπώθηκε αρκετά νωρίς (Γραμματική του Λάσκαρη 1476 στο Μιλάνο). Στον καθ’ αυτό ελληνικό χώρο το βιβλίο που τυπώθηκε είναι το «Κατά των Ιουδαίων» του Κυρίλλου Λούκαρη στην Κων/λη στα 1627, σε τυπογραφείο που είχε ο ίδιος εγκαταστήσει στην Κων/λη. Πάντως το τυπωμένο βιβλίο, ακόμα και στο τέλος του 17ου αι., αποτελεί κατόρθωμα η απόκτησή του.
Όλα αυτά τα χρόνια της δουλείας κυκλοφορεί το χειρόγραφο βιβλίο, που γίνεται κυρίως από την Εκκλησία και για δογματικές ανάγκες της. Τα βιβλία αυτά είναι φιλοτεχνημένα από φιλομαθείς, τους λόγιους καλογήρους και τους μαθητές των μεγάλων δασκάλων.
Οι Έλληνες του εξωτερικού ωστόσο δεν θα πάψουν ούτε στιγμή να τροφοδοτούν με τυπωμένα στο εξωτερικό βιβλία την ελληνική εκπαίδευση. Η Βενετία με τυπογραφεία των Κρητικών Ζαχαρία και Ν. Καλλέργη και των Ηπειρωτών Γλυκύ και Θεοδοσίου, τροφοδότησαν επί αιώνες το Γένος με ελληνικά βιβλία.
Από μετάφραση δεν είναι μεθοδικά γραμμένο και έχει υψηλό κόστος. Μετά το 1774 έχουμε μια αισθητή αύξηση των ελληνικών έργων, γραμματικής φύσεως, τα οποία δημοσιεύονται στο 18ο αι. (1).
«Μ’ όλο που τα βιβλία αυτά, ανώδυνα απ’ την ίδια την ουσία τους, παρουσίαζαν συχνά και εχέγγυα αυστηρής Ορθοδοξίας, η Εκκλησία, χαρακτηριστικά είδε με ανησυχία την αύξησή τους. Μαρτυρία καλή της ανησυχίας αυτής παρέχει ένα βιβλίο του 1798 γραμμένο με την έμπνευση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και τυπωμένο στο τυπογραφείο του: Πολλοί μορφωμένοι, γράφει ο συντάκτης του, συνηθίζοντας να διαβάζουν αρχαία ελληνικά βιβλία, ύστερον αηδιάζουσιν να πιάσουν εις τας χείρας, των βιβλίον εκκλησιαστικόν και κατά αλήθειαν είδομεν ότι τούτο εστάλη και εις πολλούς αίτιον ψύχρας θανασίμου προς τα θεία, τελευταίον δε και απωλείας της εσχάτης, ήγουν αθεϊας παραίτιον» (2).
Το έθιμον της αντιγραφής βιβλίων, θρησκευτικών κυρίως, που γινόταν στα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς είτε στα μοναστήρια, είτε στα σχολεία, είτε σε άλλα πολιτιστικά κέντρα μειώνεται, αλλά δε σταματά. Συνεχίζεται, γιατί υπάρχει μια δυσπιστία σε όσα θρησκευτικά κείμενα είναι τυπωμένα και δημοσιευμένα σε δυτικό περιβάλλον.
Χάρη σε πρόσφατες σχετικά έρευνες είναι σήμερα αρκετά γνωστή η ζωή του μεγαλύτερου ελληνικού εκδοτικού οίκου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Πρόκειται για τον οίκο των Γλυκήδων που ιδρύθηκε στα 1670 στη Βενετία και συνέχισε τη δραστηριότητά του για αρκετά χρόνια και μετά τον Αγώνα της ανεξαρτησίας. Στον αιώνα των Φαναριωτών (1669-1774) οι Γλυκήδες εκδίδουν κάπου 250 βιβλία (εννοείται τίτλους). Στα 1680 έχουμε μια παραγγελία στους Γλυκήδες αρκετά σημαντική: Διακόσια αντίτυπα της Οκτωήχου και τριακόσια του Ψαλτηρίου. Τα βιβλία αυτά όπως γνωρίζουμε είναι τα πρώτα σχολικά αναγνώσματα.
Σημειώσεις:
- – Εκδόθηκαν 10 περίπου την πρώτη εικοσιπενταετία, 10 τη δεύτερη, 46 την τρίτη και 101 την τέταρτη.
- – Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδοτ. οίκος Ίκαρος, σελ. 139.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
