Μέρος 46ο
Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
Σ’ αυτήν την περίοδο (αρχές 17ου αι.) ο σεβασμός στο πρόσωπο του δασκάλου παίρνει ευρύτατες διαστάσεις· η θέση του βελτιώνεται αισθητά.
Στο τέλος του αιώνα οι δάσκαλοι είναι περιζήτητοι και οι αμοιβές τους ικανοποιητικές. «Ο χρονικός των μισθός – διαβάζουμε σε πρόταση του 1799 – έσεται: των μεν έλληνι (= καθηγητής αρχαίων ελληνικών) γρόσια 600, τω δε κοινώ (=δάσκαλος στοιχειώδους) γρόσια 300. Εάν δε η ενταύθα αδελφότης μετά χρόνου παρέλευσιν τους ιδεί φιλοπόνους εις το έργο των και αξίους, δεν θέλει αποκάμει και εις το να τοις επαυξήσει τον μισθόν». Πολύ μεγαλύτεροι είναι οι ιδιωτικοί μισθοί. Ο Ιωνάς Σπαρμιώτης (1800), έχοντας προτάσεις να διδάξει στα παιδιά του άρχοντα λογοθέτη κυρ Στεφάνου Μαυρογένη «επί μισθών γροσίων οκτακοσίων» (1).
Την εποχή αυτή, μέσα από τους ταπεινούς δασκάλους της Εκκλησίας και των μοναστηρίων, αλλά και τους λίγους ακόμη λαϊκούς λόγιους, ξεχωρίζουν οι πρώτοι μεγάλοι διδάχοι, οι πρώτοι μεγάλοι Διδάσκαλοι, οι «Διδάσκαλοι του Γένους» όπως αποκαλούνται. Προσπαθούν αυτοί οι διδάχοι να τονώσουν την πίστη του λαού και ακόμα έμμεσα και παραβολικά να διοχετεύσουν και το πατριωτικό. Η θρησκευτική πίστη συνδέεται και ταυτίζεται με την εθνική. Είναι η εποχή που το Γένος ανασυντάσσεται που οργανώνει την τροφοδοσία και τον οπλισμό του για το μεγάλο ξεκίνημα, αυτό που θα οδηγήσει, αρχίζοντας το τελευταίο τέταρτο του αιώνα στο διαφωτισμό» (2).
*
Σ’ όλα αυτά τα χρόνια που εξετάζουμε (1453 – 1774) η Εκκλησία έδειξε ευπείθεια και υποταγή στο δυνάστη, ωστόσο παρεκκλίσεις από τον κανόνα υπήρξαν πολλές, ιδιαίτερα σε πολεμικές περιόδους.
Στην εκστρατεία των Βενετών στην Πελοπόννησο και στη Στερεά (1584-1699) πολλοί αρχιερείς των τόπων εκείνων λαμβάνουν ενεργό μέρος στον αντιτουρκικό αγώνα (3).
Και αργότερα στους δύο Ρωσοτουρκικούς Πολέμους (1768-1774 και 1787-1792) πολλοί αρχιερείς, ιδίως του Μοριά, προσχωρούν στις οργανωμένες από τους Ρώσους επαναστατικές εξεγέρσεις. Από την εποχή του Μ. Πέτρου κι ύστερα ο «πειρασμός της απιστίας» έναντι της Πύλης γίνεται πιο μεγάλος, γιατί η ρωσική πολιτική, επιδιώκει, την εκδίωξη των Τούρκων από την Ευρώπη, πράγμα που ολόψυχα το θέλει και η Εκκλησία σύσσωμη.
Έχουμε ωστόσο και περιπτώσεις ιεραρχών, που σε πολεμικές περιόδους – ίσως και φαινομενικά – δουλεύουν υπέρ των Τούρκων, όπως ο Πατριάρχης Προκόπιος που στέλνει παντού γράμματα και συσταίνει την «οφειλόμενην υποταγή και ευπείθειαν τοις κρατούσιν».
Ακόμη και το επαναστατικό μανιφέστο του Ρήγα καταδικάζεται με επίσημη πατριαρχική εγκύκλιο «ότι πλήρες υπάρχει σαθρότητος, εκ των θολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της Ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον» (4).
Πριν ακόμα από το θάνατό του το Πατριαρχείο έχει επιβάλει λογοκρισία στα βιβλία του «ίνα μη εκ των δολίων εν αυτοίς γραφομένων προξενείται λύμη και κοινή βλάβη και κατ’ άμφω ζημία ψυχική και σωματική… » και συνεχίζει το Πατριαρχιακό έγγραφο «δέον να ζητήσωμεν παρ’ εκάστου βιβλιοπώλου καθαράν καταγραφήν των όσων βιβλίων έχει, εκκλησιαστικών και ρωμαϊκών και τα οποία έχει του κάθε είδους και την επωνυμίαν των συγγραφέων αυτών και χωρίς να ελλείπει ουδέ εν… όσα δε εστίν αντιβαίνοντα εις τα των αμωμήτων ημών δόγματα κατά της επικρατούσης κραταιάς ταύτης βασιλείας, να αποδοκιμασθώσι εν καιρώ εν καταστίχω οπόσα και οποία είναι (5).
Την ίδια εποχή ο Κοραής απηχώντας βαθιά το σπαραγμό του έθνους για τη σύλληψη του Ρήγα γράφει στα 1798 στην «Αδελφική Διδασκαλία»: Παρίσταται ίσως αυτήν την ώραν ο Ρήγας και οι συντρόφοι του δέσμιοι έμπροσθεν στας ιεράς κεφαλάς των ημάχαιρα του δημίου εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των και ίπταται η μακαρία ψυχή των δια να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ της ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδήμους ψυχάς». Τέτοιες σελίδες υψηλής ελευθεροφροσύνης είναι σπάνιες στη νεοελληνική γραμματολογία της εποχής.
Η σύγκριση ασφαλώς ανάμεσα στην ελευθεροφροσύνη του Κοραή και την υπερσυντηρητική στάση των ταγών της Εκκλησίας προφανώς είναι άνιση. Φαινομενικά η στάση της Εκκλησίας είναι μεμπτή. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη όμως δύο βασικά στοιχεία: α) Οι Τούρκοι προπάντων αυτήν την εποχή είναι εξαιρετικά φιλύποπτοι για το ρόλο της Εκκλησίας και β) Την ανάγκη συνύπαρξης του Γένους με την κυρίαρχη Οθωμανική πολιτεία. Τόσο οι Φαναριώτες όσο και η Εκκλησία τη θεωρούν αναγκαία. Είναι η εποχή που δεν έχουν πεισθεί ακόμη ότι οι φιλελεύθερες εθνικιστικές ιδέες ευνοούν αφάνταστα την εθνική υπόθεση. Μόνιμος φόβος της συντηρητικής μερίδας της Εκκλησίας και κυρίως της ηγεσίας είναι ότι μια οποιαδήποτε εξέγερση των υποδούλων θα εξέθετε το Έθνος σε φοβερό κίνδυνο. Τα δραματικά γεγονότα που ακολουθούν από τότε ως το 1922 και σήμερα δείχνουν πως ο φόβος αυτός δεν ήταν εντελώς αβάσιμος. Για το θέμα όμως θα μιλήσουμε κι αργότερα.
Σημειώσεις:
- - Μιχαήλ Περάνθης, Ελληνική Πεζογραφία, τ.Α., σελ. 507
- - Μιχαήλ Περάνθης, ό.π., σελ. 508
- - Φιλόθεος Σαλώνων – Ιερόθεος Θηβών, Αμβρόσιος Εύβοιας, Μακάριος Λαρίσης
- – Ιστορία Ε.Ε. Εκδ. Αθηνών, τ. ΙΑ’, σελ. 125
- – Δεν είχε μόνο το Βατικανό τον «μαυροπίνακά» του! Σχολίασαν χαιρέκακα αυτοί που ζητούν ευκαιρία να κατηγορούν την Εκκλησία
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
