Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 47ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Τρίτη περίοδος (1774-1821)

Τη φαινομενικά αδιατάρακτη επιβολή της Εκκλησίας σε μιαν εκπαίδευση που φαίνεται απόλυτα υποταγμένη στη δύναμή της, έρχεται να διακόψει, όπως είπαμε παραπάνω, η παρουσία των Φαναριωτών. Οι Φαναριώτες όμως συνεργάζονται με την Εκκλησία και κατά βάθος παραμένουν Ανατολικοί. Τώρα όμως από τα μέσα του 18ου αιώνα κι ύστερα η Ορθόδοξη Εκκλησία μπαίνει στην κρισιμότερη περίοδο της ιστορίας της. Οι νέες ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού εισδύουν όλο και περισσότερο στο χώρο της Ορθόδοξης Ανατολής. Θα αμφισβητήσουν τον ηγετικό ρόλο της Εκκλησίας, θα κλονίσουν το κύρος της και θα μειώσουν σημαντικά την επιρροή της στο πιο ζωντανό τμήμα του ελληνικού λαού.

Από το 1770 κι ύστερα τα κύματα του «αθεϊσμού» πυκνώνουν: Οι «λιμπερτίνοι», οι «βολταιρόφρονες», οι «νατουραλιστές» ξεφυτρώνουν παντού και ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα. Η Εκκλησία καταγγέλει, απειλεί, καταδικάζει, αφορίζει.

Είναι φανερό ότι βρίσκεται σε θέση αμυνόμενου. Μετά το 1790 μάλιστα, όταν η Γαλλική Επανάσταση ταράζει τα πνεύματα, ο πνευματικός φιλελευθερισμός γίνεται «κόκκινο πανί». Περνάει και στην Ελλάδα από τους εμπόρους πιο πολύ, τους προεστούς και γενικότερα τους αστούς. Η Αικατερίνη η Β' απαρνιέται τα παλιά της είδωλα (Βολταίρο, Ντιντερό κ.α.), πορεύεται με γοργό ρυθμό προς τη συντήρηση· συμφιλιώνεται με τους Τούρκους.

Η Εκκλησία καταβάλλει προσπάθειες να προλάβει την επικείμενη καταστροφή, κινδυνεύοντας να βρεθεί αντιμέτωπη με τους πόθους και τις προσδοκίες του Γένους. Οι λόγιοι, οι γαλλόφρονες και οι φιλόσοφοι κατηγορούν την Εκκλησία για υπερσυντηρητισμό, διαφθορά, εχθρότητα προς την παιδεία!

Ο Κοραής θα μεμφθεί τους ιεροκήρυκες οι οποίοι «όταν πιεζόμεθα από τον άνομον ζυγόν μας επαρηγόρουν και μας απεκοίμιζον με το: «ημών το πολίτευμα εν ουρανοίς υπάρχει», και ο Ανώνυμος της «Ελληνικής Νομαρχίας» (1806) θα παρατηρήσει με οργή ότι τέτοιου είδους παρηγοριά «είναι χειρότερα από την ιδίαν αιτίαν της θλίψεως». Είναι φανερό πως το χάσμα ανάμεσα στη «φωτισμένη» και τη συντηρητική ηγεσία του Έθνους είναι αγεφύρωτο.

Η Εκκλησία με στέρεη παράδοση και διδασκαλία δείχνει ανασταλτικά σημάδια την ώρα που η τάξη των Φαναριωτών τρέχει το δρόμο του διαφωτισμού και λαχταρά το διαφωτισμό του Γένους. Για την Εκκλησία όμως εύκολα η ορμή της νέας γνώσης μπορεί να παρασύρει τους νεοφώτιστους έξω από την πίστη. Ενώ ξέρουμε πως οι φυσικές επιστήμες στις Ηγεμονίες διδάσκονται και μάλιστα όχι θεωρητικά αλλά και πειραματικά, η πολύ συντηρητική μερίδα των λογίων και των κληρικών αρνούνται τη διδ/λία των μαθηματικών που τα γέννησε η «πλεονεξία» της «πολύσχημης» γεωμετρίας και της «κενέμφατης» άλγεβρας. Μεγάλα αγαθά της παιδείας μπήκαν στην εκπ/ση από εκκλησιαστικούς άνδρες για πρώτη φορά. Κάποιοι υπερσυντηρητικοί, όπως ο Ιερόθεος Δενδρινός, ο Δημήτριος Βουλησμάς, και λιγότερο ο Αθανάσιος Πάριος, ανίκανοι να παρακολουθήσουν το ρυθμό της εποχής τους, απορρίπτουν τις νέες ιδέες με πείσμα. Μόνο οι πατερικοί όπως λ.χ. ο Βούλγαρης και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης θα επιτύχουν την ισορροπία, γνωρίζοντας πως η νέα επιστήμη και φιλοσοφία δεν μπορεί καθόλου να βλάψει τη Θεολογική παράδοσή τους.

«Ο Διαφωτισμός ήταν γέννημα ξένων ανησυχιών και μεταφυτευόταν στον ελληνικό χώρο χωρίς να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να μπορέσει να ενσωματωθεί αθόρυβα σ' αυτόν. Η σύγκρουση συνεπώς του παραδοσιακού με το (εισαγόμενο) νέο ήταν αναπόφευκτη» (1).

Η αλλαγή έτσι στο χώρο της παιδείας και της κοινωνίας δεν μπορεί να μείνει χωρίς πρόκληση συγκρούσεων. Τα νέα φιλοσοφικά συστήματα (Λάιμνιτς, Βόλφ, Σπινόζα, Βολταίρος, Λοκ) κυριαρχούν τώρα στο χώρο της διανόησης. Οι εκτοπιζόμενοι παλαιοφιλόσοφοι κατηγορούν τους καινούριους για «αθεϊα και ανατροπή». Κι όμως πολύ μεγάλοι λόγιοι, και μάλιστα οι περισσότεροι κληρικοί, καταφέρνουν να βρουν το σωστό δρόμο και γίνονται γέφυρες που ενώνουν πετυχημένα το νέο πνεύμα με το ανατολικό. Τέτοιοι λόγιοι υπήρξαν: ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Βενιαμήν Λέσβιος, καθώς και πολλοί άλλοι.

Και στο χώρο της Θεολογίας έχουμε περιπτώσεις που μεταφέρεται αυτούσια η δυτική Θεολογική σκέψη στα ελληνικά δεδομένα (π.χ. σχολαστικισμός, ευσεβισμός). Και εδώ φαίνεται ακριβώς η συμβολή πολλών θεολόγων μυημένων στην Ησυχαστική παράδοση, όπως οι Κολλυβάδες που κατορθώνουν να διατηρήσουν ανόθευτο το Ορθόδοξο Χριστιανικό πνεύμα.

Όσοι από το θρησκευόμενο χώρο (λόγιοι ή κληρικοί) είχαν εγκολπωθεί βαθιά την ελληνοόρθοδοξη χριστιανική παράδοση, δεν παραδόθηκαν ολοκληρωτικά στην δυτική ιδεολογία. Πάντρεψαν ισόρροπα το δυτικό πνεύμα, ότι αποτελούσε αληθινή πρόοδο, με το πνεύμα της Ορθόδοξης Ανατολής και δημιούργησαν έναν ελληνότροπο διαφωτισμό. Πάντως «η πνευματική υποδούλωση στη Δύση θα αποτελεί από τότε μόνιμο πρόβλημα του Νέου Ελληνισμού».

Σημειώσεις: