Μέρος 48ο
Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
Την περίοδο αυτή (1774-1821) η ελληνική παιδεία υπηρετείται επάξια από πολλούς λόγιους και φωτισμένους κληρικούς.
Από το 1760 ο μεγάλος δάσκαλος της Τουρκοκρατίας και νεομάρτυρας του Ελληνισμού Κοσμάς Αιτωλός με έγκριση του Πατριάρχη Σεραφείμ του Β' αρχίζει τις περιοδείες του και τα κηρύγματά του από τη Θράκη ως τα Εφτάνησα και από τις ακτές του Κορινθιακού ως τα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας. Ζητάει παιδεία, παιδεία ελληνική.
Ο Κοσμάς γεννιέται στα 1714 στο Μεγάλο Δένδρο του Απόκουρου Αιτωλίας. Σπουδάζει στην Αθωνιάδα Ακαδημία και έπειτα ακολουθεί το μοναχικό στάδιο και αποσύρεται στην Μονή Φιλόθεου όπου και μένει εκεί 17 χρόνια. Το 1759 πηγαίνει στην Κων/λη. Παίρνει το βάπτισμα του πυρός ως ιεροκήρυκας. Από το 1759 ως το 1779 πραγματοποιεί αλλεπάλληλες περιοδείες στον ελλαδικό χώρο. Με το θερμό του κήρυγμα συμβάλλει στην πνευματική ανύψωση του ελληνισμού, την εθνική αφύπνιση και την εμπέδωση της χριστιανικής πίστης.
Ο Κοσμάς πραγματοποιεί τέσσερις περιοδείες στον ελληνικό χώρο. Οι δύο πρώτες πραγματοποιούνται πριν από τα Ορλωφικά (1770) και οι άλλες δύο μετά την εξέγερση. Στις δύο πρώτες περιοδείες του επιμένει περισσότερο στα βασικά σημεία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Στις χιλιάδες του κόσμου που αρχίζουν να τον λατρεύουν και να τον αγιοποιούν συστήνει την αγάπη προς τον πλησίον, την ταπεινοφροσύνη και την ομόνοια. Προσπαθεί να απαλλάξει τους κατοίκους από τις δεισιδαιμονίες και αγωνίζεται σκληρά για την πνευματική ανύψωση του κατώτερου ιδίως κλήρου, συμβουλεύοντας την αποφυγή της σιμωνίας και τη σωστή κατάρτιση.
Μετά την αποτυχία της ελληνικής εξέγερσης στα Ορλωφικά ο Κοσμάς αναθεωρεί ριζικά τις απόψεις του. Απογοητευμένος για τις ελπίδες που έτρεφε για τη μελλονική απελευθέρωση του Γένους με τη ρωσική συμπαράσταση, συγκεντρώνει όλη του την προσοχή στον ίδιο τον σκλαβωμένο Έλληνα και ταυτίζει την ελευθερία του με την ανύψωση της πνευματικής του στάθμης. Έτσι, ξεκινά στα 1775 για την τρίτη περιοδεία του από την Κων/λη και κατευθύνεται στα νησιά του Αιγαίου και έπειτα επιστρέφει στο Άγιο 'Ορος.
Κατά την τέταρτη περιοδεία του βρίσκεται αρχικά στη Θεσσαλονίκη, στη Βέροια και στη συνέχεια δρα στη Δ. Μακεδονία, όπου έρχεται σ' επαφή με τους αρματωλούς και κλέφτες διαφόρων περιοχών. Στη συνέχεια κατευθύνεται στην Κορυτσά, τη Μοσχόπολη και την Ήπειρο.
Κεντρικός άξονας του κηρύγματός του στις δύο τελευταίες περιοδείες του είναι η τεράστια σημασία της παιδείας και της ίδρυσης σχολείων για το φωτισμό του Γένους. Παντού απ' όπου περνά ιδρύει σχολεία και αγωνίζεται για τη διάδοση της παιδείας. Η επίδραση του κηρύγματός του στις λαϊκές μάζες είναι τεράστια και στέκεται η κυριότερη αιτία για τον απαγχονισμό του.
Ο Κοσμάς συνάντησε σφοδρότατη αντίδραση από τους πλούσιους, τους κοτζαμπάσηδες, τους ανώτερους κληρικούς, αλλά και τους Εβραίους, οι οποίοι τον συκοφαντούν στους Τούρκους και συμβάλλουν έτσι άμεσα στη σύλληψή του και τον απαγχονισμό του. Είναι κι αυτός ένας από το πλήθος των φανερών και αφανών νεομαρτύρων που το πλήρωμα της Εκκλησίας και του Ελληνικού λαού προσέφερε στο βωμό της πίστης και της ελευθερίας σ' όλη τη διάρκεια της σκλαβιάς και κατά την Επανάσταση.
Ο Κοσμάς στα κηρύγματά του δε γράφει τους λόγους του· άνθρωποι από το ακροατήριό του, οπαδοί του, καταγράφουν μερικούς και φτάνουν ως εμάς λίγο ή πολύ παραλλαγμένοι. Μιλά τη γλώσσα του λαού και εκφράζει απλές έννοιες με όλη τη δύναμη που έχει η ανεπιτήδευτη διατύπωση του πάθους.
«Να σπουδάζεται τα παιδιά σας να μαθαίνουν ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι στην ελληνική και το Γένος μας είναι ελληνικόν... Καλύτερα, αδεφλέ μου, να έχεις ελληνικόν σχολείον εις την χώρα σου, παρά να έχεις βρύσις και ποτάμια. Σ' ενα του γράμμα, γραμμένο στα 1779 αναφέρει τα ακόλουθα: «έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά (1) εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα...».
Επιθυμία του είναι να διαδοθεί η γλώσσα μας στους ξενόφωνους πληθυσμούς των περιοχών που περιοδεύει. Και για τους Έλληνες που μιλούν αρβανίτικα τους λέγει: «Όποιος χριστιανός άνδρας ή γυναίκα υπόσχεται μέσα στο σπίτι του να μην κουβεντιάζει αρβανίτικα ας σηκωθεί απάνου να πει κι εγώ να πάρω όλα τα κρίματα στο λαιμό μου, από τον καιρό που εγεννήθη έως τώρα» (2).
Ως «απόστολον» τον δέχονταν οι τόποι· είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του, ο βίος του ήταν κιόλας στο «Νέο Μαρτυρολόγιο»· και σήμερα ακόμη στα μέρη της Ηπείρου, της Ρούμελης και των νησιών (3) θυμούνται τα λόγια του και διηγούνται τα θαύματά του. Πρόδρομος του Ρήγα και του Κοραή, τιμήθηκε απ' όλους, σύγχρονους και μεταγενέστερους (4).
Σημειώσεις:
- - Για τον αναγνώστη που ίσως δε γνωρίζει τον όρο «ελληνικό σχολείο» διευκρινίζουμε ότι αυτό ήταν μια βαθμίδα σχολείου ανώτερο σε σχέση με τα γραμματοδιδασκαλεία ή δημοτικά όπως τα ονόμασαν αργότερα. Υπήρχε δηλ., όπως τα τωρινά χρόνια, σχέση Δημοτικού – Γυμνασίου.
- - Γ. Βαλέτα, Ανθολογία της Δημοτικής Πεζογραφίας, τ. Α', σελ. 374
- - Ο Κ. Αιτωλός δεν περιόδευσε μόνο στα νησιά του Αιγαίου αλλά και στα νησιά του Ιουνίου: Στην Κεφαλονιά λ.χ. (και συγκεκριμένα στην κωμόπολη της Άσου) υπάρχουν μαρτυρίες για διάφορα θαύματά του.
- - Τα στοιχεία που παραθέσαμε στο σημερινό δημοσίευμά μας για τον Κ. Αιτωλό τα πήραμε από Γ. Βαλέτα, ό.π., Κ.Θ. Δημαρά, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Ίκαρος 1972, σ. 128-129 και Κ.Α. Βακαλόπουλο, Νεοελληνική Ιστορία (1204 – 1940), σελ. 95-96
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
