Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 50ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Στο σημερινό μας δημοσίευμα ολοκληρώνουμε τη σύντομη παρουσίαση του λόγιου Δημ. Καταρτζή – Φωτιάδη.

Χάρη στα γλωσσικά κυρίως έργα του, από αυτόν και πέρα μπορούμε να μιλούμε για δημοτικισμό σαν ολοκληρωμένο γλωσσικό σύστημα (ακόμα και ο Σολωμός έχει δεχθεί, με ενδιάμεσο το Χριστόπουλο, την επίδραση του Καταρτζή). Μέσα στο γλωσσικό του σύστημα ο Καταρτζής παρέχει ακέραιο ένα πρόγραμμα διαφωτισμού.

Τον απασχολεί η σύσταση και οργάνωση σχολείων, η μέθοδος της διδασκαλίας, η οργάνωση των υποτροφιών, αλλά και το περιεχόμενο της αγωγής. Όλα του τα έργα διαυλακώνονται από έναν έντονο διδακτικό χαρακτήρα.

Τυπικό είναι το έργο του «Σχέδιο της μετά λόγου αγωγής των παιδιών», όπου αναγνωρίζουμε όχι μόνο μια διάνοια φωτεινή, αλλά και μια εξαίρετη παιδαγωγική ευαισθησία, της οποίας το αντίστοιχο, ακόμη και πολύ αργότερα, αποτελεί εξαίρεση για τον ελληνισμό. Σ’ άλλο του σημαντικό έργο το «Γνώθι σαυτόν» εξετάζει – εκτός των άλλων -, και τις ανάγκες της πνευματικής Ελλάδας σε βιβλία. Σ’ ένα δοκίμιό του με το χαρακτηριστικό τίτλο «Συμβουλή στους νέους πώς να ωφελούνται και να μη βλάπτονται απ’ τα βιβλία τα φράγκικα και τα τούρκικα και ποια να’ναι η καθ’ αυτό τους σπουδή» μας θυμίζει το «πως δει τους νέους…» του Μεγάλου Βασιλείου και μας βοηθά στην ορθή τοποθέτηση του Καταρτζή. Ο τίτλος ενός άλλου δοκιμίου του «Εγκώμιο του φιλοσόφου, μακαρισμός του ορθοδόξου, ψόγου του αθέου, ταλάνισμα του δεισιδαίμων»· εκφράζει με τη διασταύρωση των όρων που το απαρτίζουν ακριβέστατα τη φιλοσοφική θέση του Καταρτζή: τον άνετο ανθρωπισμό του φωτισμένου δεσποτισμού με την Ορθοδοξία του και τον Ελληνισμό του.

Δυστυχώς όμως. Θα αστοχήσουν και οι δικές του προσπάθειες, οι εντελώς αντίστοιχες με τις προσπάθειες του Μοισιόδακα. Για το Μοισιόδακα μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι τον κατέστρεψαν οι ομότεχνοί του ή δυσπίστησε προς αυτόν η Εκκλησία. Δεν είναι όμως αυτό που φταίει. Βασικά, εκείνο που φταίει είναι ότι έζησαν και έδρασαν στα χρόνια της πρώιμης ελληνικής αναγέννησης. Η προδρομική προσπάθειά τους όμως θα μείνει σαν πλούσιος σπόρος, υπόσχεση μελλοντικής καρποφορίας.

Μέσα στην ατμόσφαιρα του νεοελληνικού διαφωτισμού, και του όλου θέματος την πλοκή του οποίου εξετάζουμε, έχουν τη θέση τους δύο κορυφαίες προσωπικότητες, που σφράγισαν με την παρουσία τους όχι μόνο την εποχή τους, αλλά και «εσαεί» την ελληνική ιστορία. Είναι ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής.

Ρήγας Φεραίος (1757-1798): Επιδιώκει να φωτίσει τον ελληνισμό απ’ όλες τις πλευρές με πρωτότυπα έργα και μεταφράσεις. Σπουδάζει τα πρώτα γράμματα στη Ζαγορά της Θεσσαλίας σ’ ένα αρκετά καλό για την εποχή του σχολείο. Έρχεται ύστερα στην Πόλη και κατορθώνει να μπει στο Φαναριώτικο Περιβάλλον. Πηγαίνει μετά στις παρίστριες Ηγεμονίες, όπου συμπληρώνει τη μόρφωσή του.

Το πολιτικό και φιλοσοφικό έργο του Ρήγα σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν να εξεταστούν χωριστά, γιατί είναι στενά δεμένα μεταξύ τους και αυστηρά προσανατολισμένα στις ανάγκες του Αγώνα. Και το σχολείο των «Ντελικάτων Εραστών» και το «Απάνθισμα Φυσικής» και ο «Ηθικός Τρίπους» και το «Σύνταγμά» του, και το χαρτογραφικό του έργο έχουν κίνητρο τον εθνικό και δημοκρατικό φρονηματισμό, εισάγουν καινούριες ιδέες στη μάχη του πνεύματος με δημεγερτική σκοπιμότητα απαράμιλλη. Η σύλληψη και ο τραγικός του θάνατος στα 1798 τον εμπόδισαν να αναπτύξει ολόκληρο το κολοσσιαίο πρόγραμμά του, όσο πρόφτασε όμως να πραγματώσει, έσπειρε βαθιά το σπόρο του και ξεσήκωσε τη Βαλκανική, γι’ αυτό και η συντήρηση τον είχε επικηρύξει σαν τον υπ’ αριθ. ένα εχθρό της. Πριν ακόμα από το θάνατό του το Πατριαρχείο είχε επιβάλει λογοκρισία στα βιβλία του…

Ο Ρήγας διαμορφωμένος στο πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης κι έχοντας σχέσεις με το Διευθυντήριο είναι ο πρώτος που συλλαμβάνει και οργανώνει ένα εθνικό κίνημα των Βαλκανίων με καθορισμένους πολιτικούς σκοπούς. Ονειρεύεται να ελευθερώσει όχι μόνο τους Έλληνες, αλλά και τους βαλκανικούς λαούς και τους ίδιους ακόμη τους Τούρκους μέσα σε μια Βαλκανική Δημοκρατία, που σχεδιάζει τον χάρτη της και το Σύνταγμά της, εμπνευσμένο από το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793.

Ο Ρήγας είναι η συνισταμένη όλων των ρευμάτων, όσα συναντούμε αυτήν την εποχή μέσα στον ελληνισμό: τα ηθικά ζητήματα, τα ιστορικά, η φυσική, επίσης η λογοτεχνία και το θέατρο και η παιδαγωγική· επιδιώκει να φωτίσει τον ελληνισμό απ’ όλες τις πλευρές. Πάντως ο φιλελευθερισμός του είναι αχαλιναγώγητος· ένα ρεύμα φιλελευθερισμού διατρέχει κάποτε ακόμη και τα ερωτικά του κείμενα.

Η ποίηση του Ρήγα «ατημέλητος και κυριολεκτούσα μέχρι πεζότητος», καθώς γράφει ο Παλαμάς, «ανταποκρινόταν στο σκοπό της και στις ανάγκες της εποχής. Ο Θούριός του συγκλονίζει τον ελληνισμό και καθρεφτίζει τις εθνικές λαχτάρες των Ελλήνων σ’ όλο το διάστημα που χωρίζει την προσπάθεια του Ρήγα από τον Αγώνα· λόγιοι, αγράμματοι, χωρικοί, γνωρίζουν το έργο, το τραγουδούν και ενθουσιάζονται. Αντίγραφά του πολλά κυκλοφορούν και λαθραίες εκδόσεις του θεωρήθηκε ότι έγιναν» (1). (Στο επόμενο δημοσίευμά μας θα καταγράψουμε ένα επεισόδιο που μας αναφέρει ο Κ.Θ. Δημαράς που δείχνει αυτήν την τεράστια απήχηση που είχε ο Θούριος, και θα ολοκληρώσουμε αυτήν την ενότητα).

Σημείωση: