Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 52ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Ο Κοραής (συνέχεια από το προηγούμενο)

Για την παιδεία ο Κοραής γράφει ότι είναι «μήτηρ και πηγή της ομόνοιας». «Η απαιδευσία είναι η πηγή όλων των κακών».

«Οι ιεροκήρυκες είναι ανάγκη να στηλιτεύωσιν όχι τούτην ή εκείνην την κακίαν μερικώς, αλλά την απαιδευσία, ήτις είναι η πηγή όλων των κακών». «Να επιβάλλουν στους εξομολογουμένους για συγχώρηση των αμαρτιών τους όχι νηστείες και γονυκλισίες και ελεημοσύνες σε ψωμοζήτες, αλλά να συνεισφέρουν με τη δυνατότητα που έχει ο καθένας εις την μεγαλυτέραν απ' όλας τας χρείας, την χρείαν της παιδείας του Έθνους».

Ακόμα και στη βράση του Αγώνα συμβουλεύει τους ταγούς «να βάλουν για την παιδεία τόσην φροντίδα όσην και περί πολέμου. Να κρίνετε και αυτό ως πόλεμος κατά της τυραννίας. Πολεμούντες την απαιδευσίαν, μην αμφιβάλλετε ότι πληγώνετε κατάκαρδα αυτήν την τυραννίαν».

Των διδασκάλων εξάλλου κύριον έργον είναι «να ανάψουν εις τας ψυχάς των νέων, εις τα ψυχάς των γονέων των, εις τας ψυχάς όλου του Γένους πόθον, έρωτα, μανίαν παιδείας και αρετής».

Η παιδεία απαιτεί καλούς δασκάλους, σωστή μέθοδο διδασκαλίας και βιβλία. «Διδάσκαλος χωρίς βιβλία είναι ράφτης χωρίς βελόνας, χωρίς ψαλίδια, χωρίς κλωστήν». Και τη σοφία του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους αν έχουν οι διδάσκαλοι δεν υπάρχει ελπίδα «καμμία πόλις να προχωρήσει εις την σοφίαν, αν δεν έχει βιβλιοθήκην πολύβιβλον».

Η πλούσια βιβλιοθήκη, τα όργανα διδασκαλίας, η τυπογραφία στα χέρια άξιων δασκάλων θα κάμουν τα σχολεία «αληθινά χρηστοηθείας εργαστήρια». Στους πατριώτες του Χιώτες, μετά την καταστροφή συμβουλεύει να χτίσουν σχολεία και όχι πολυτελείς κατασκευές και εξοχικά σπίτια «εις καιρόν που η πατρίς στερείται γυμνάσιον, όργανα φυσικής και μαθηματικών, βιβλιοθήκην, τυπογραφίαν». Το ίδιο ισχύει και για το χτίσιμο ναών: «Οι χειροποίητοι ναοί τόσον μόνον είναι αναγκαίοι, ώστε συνάγωσι το πλήθος των Χριστιανών εις κοινήν δοξολογίαν του Θεού... και ο στολισμός των ναών πρέπει να γίνεται με μέτρο και φειδώ γιατί αληθινός στολισμός των ναών είναι οι ιερείς, οι διάκονοι, οι ψάλτες, οι ιεροκήρυκες στολισμένοι με παιδείαν και σεμνότητα βίου...Τοιούτον όμως στολισμόν των ναών έχετε να τον περιμένετε όχι από τα πολυτελή τέμπλα και μάρμαρα, από τα χρυσά μανουάλια και τ' άλλα χειροποίητα, εις τα οποία δεν κατοικεί ο Θεός, αλλά από τα γυμνάσια, από τας βιβλιοθήκας, από την τυπογραφίαν και απλώς από όλα τα μέσα φωτισμού της παιδείας... Αν οι Γραικορωμαίοι (Βυζαντινοί) αυτοκράτορες έδιδαν εις την παιδείαν του Γένους μέρος τι μικρόν όσης είχον φροντίδος να πολλαπλασιάζωσι ναούς και μοναστήρια δεν ήθελαν παραδώσει το Γένος εις άλλους πολύ μωρότερους ηγεμόνας».

Για τη θρησκεία γράφει ότι θα πρέπει κανείς να στέκει μακριά «από τη Σκύλα της απιστίας και τη Χάρυβδιν της δεισιδαιμονίας». Η στάση του απέναντι στη θρησκεία διαμορφώνεται από τις επιδράσεις πάνω του του οικογενειακού του περιβάλλοντος (1), από τις φιλελεύθερες Ολλανδικές αντιλήψεις, από τις φιλοσοφικές του αναγνώσεις και το επαναστατικό κλίμα της Γαλλίας.

Για τη γλώσσα ο Κοραής από τη θεωρία καταλήγει σε μια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει τη δημοτική. Μια δημοτική ξεκαθαρισμένη, με μέτρο. Επιτυχημένος είναι ο χαρακτηρισμός του Βερναδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι «απομίμησις της δημοτικής γλώσσης». Στο διάστημα της ζωής του παρατηρούμε μια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα, προς τη δημοτική. Χρειάζεται μεθοδική μελέτη, πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό και νεοελληνική γραμματική. Για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί πρέπει να μελετηθεί η γλώσσα, όπως σώζεται στο στόμα του λαού και όπως βρίσκεται στα μεταγενέστερα γλωσσικά μνημεία.

Εδώ θα πρέπει να μνημονευθούν δύο λόγιοι που δέχτηκαν βαθιά την επίδραση του Κοραή. Είναι ο Αθανάσιος Ψαλίδας και ο Θεόφιλος Καϊρης.

Ο Γιαννιώτης λόγιος Αθανάσιος Ψαλίδας (1764-1829) σε ηλικία μόλις 24 χρονών έχει εκπονήσει το φιλοσοφικό έργο «Αληθής ευδαιμονία» που αφιερώνει στην Αικατερίνη τη Β', από την οποία περίμενε την απελευθέρωση του έθνους. Στα 1795 ετοιμάζει διδακτικά βιβλία Γραμματική, Μεταφυσική, Πειραματική, Φυσική, Ηθική, Παγκόσμια Ιστορία, Γεωγραφία και άλλα τα οποία όμως δεν εκδίδει. Σε άλλα έργα ο Ψαλίδας επιδιώκει να αναζωογονήσει την εθνική συνείδηση των υποδούλων και να συμβάλει στην άνοδο της πνευματικής του στάθμης. Από το 1796 εγκαθίσταται στην πατρίδα του τα Γιάννενα όπου διδάσκει στη Μαρουτσαία Σχολή και ύστερα στη Σχολή που έχει ιδρυθεί με έξοδα του ευεργέτη Ζώη Καπλάνη. Οπαδός της λαϊκής γλώσσας, κρατεί επαφή με τον Κοραή και ακολουθεί το δρόμο που χάραξε εκείνος. Η σχολική του δράση είναι φωτισμένη και προοδευτική και έχει σε τούτο αντιμέτωπη τη συντηρητική μερίδα των εκπαιδευτικών στα Γιάννενα, των Μπαλάνων κυρίως, της Μπαλαναίας Σχολής. Οι φιλελεύθερες και προοδευτικές ιδέες του, αλλά και το καυστικό πνεύμα του γύρω από τα θρησκευτικά ζητήματα προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, την αντίδραση των συντηρητικών κύκλων και λογίων, κυρίως του Κοσμά Μπαλάνου, της αντίθετης Σχολής, που τον κατηγόρησε «επί αθεϊα και βολταιρισμώ», ενώ ο Ψαλίδας αντιτίθεται στο Βολταίρο και στον Ρουσώ κλπ. και τους θεωρεί «εχθρούς της θρησκείας». Το όνομά του είναι δεμένο με την «Καπλάνειο» Σχολή, τη λαμπρότερη απ' όσες δόξασαν τα Γιάννενα, όπου δίδαξε από το 1796 ως το 1820.

Σημείωση: