Μέρος 53ο
Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας, τον οποίο παρουσιάσαμε στο προηγούμενο δημοσίευμά μας, πρέπει, επιλογικά να πούμε γι’ αυτόν ότι υπήρξε μια κορυφαία μορφή του νεοελληνικού διαφωτισμού! Ρασοφόρος πρωτοπόρος και επαναστάτης, υπέρμαχος της καθάριας δημοτικής. Καλλιέργησε την ελεύθερη σκέψη και επέβαλε τις φυσικές επιστήμες. Έχοντας εξοπλίσει τη Σχολή του με τα ανάλογα όργανα και συσκευές, έκανε πολλά πειράματα Φυσικής και Χημείας, «όπου λένε πήγε κι ο Αλή Πασάς και οι γιοί του να βεβαιωθούν ότι δεν ήταν διαβολικά και μυστηριώδη σύνεργα» (1). Ο Ψαλίδας υπήρξε «αρχιδάσκαλος», όπου τον αποκάλεσε ο Βηλαράς, ιδιαίτερα φημισμένος για την προδευτικότητά του και την ντομπροσύνη του (2).
Ο Θεόφιλος Καϊρης (1784-1853): Κι αυτός δέχεται σε μεγαλύτερο βαθμό την επίδραση του Κοραή. Είναι οπαδός του από την εποχή που ήταν μαζί στο Παρίσι κι ύστερα δάσκαλος στις Κυδωνιές. Η έκφρασή του είναι απλή και η σκέψη του φιλελεύθερη. Τη φιλελεύθερη στάση του δείχνει στην υποδοχή του Καποδίστρια στην Αίγινα, όπου τον προσφωνεί μ’ ένα λόγο, μνημείο ελευθεροφροσύνης.
Αντίστοιχη στάση δείχνει και στον Όθωνα. Δε δέχεται τιμές και αξιώματα. Ιδρύει στην Άνδρο, την πατρίδα του, στα 1835 ένα ορφανοτροφείο και εκεί με φιλελεύθερο φρόνημα διδάσκει τ’ αγαπημένα του παιδιά.
Από το 1839 αρχίζουν οι κατατρεγμοί του, που συνεχίζονται ως το θάνατό του. Πέθανε φυλακισμένος για τις ιδέες του.
Ο ίδιος είχε ομολογήσει πως είχε δική του πίστη, έναν εξημμένο μυστικισμό, μια δική του αποκαλυμμένη θρησκεία, που οργάνωσε τελετουργικά με δικούς του ύμνους και προσευχές.
Ο άδικος θάνατος του Καϊρη προκάλεσε εξέγερση των φιλελεύθερων ψυχών· η εξέγερση αυτή είναι σαν μια μακρινή απήχηση της διδασκαλίας του Κοραή.
Ο Καϊρης κήρυξε στη γενέτεριά του την Άνδρο την επανάσταση (10 Μαϊου 1821). Αγωνίστηκε στο Μοριά, εξεστράτευσε στον Όλυμπο, όπου και τραυματίστηκε, έλαβε μέρος σε όλες τις εθνικές συνελεύσεις. Αρνήθηκε το διορισμό του στο Πανεπιστήμιο (ως καθηγητής της Φιλοσοφίας).
Υπήρξε αναμφισβήτητα ανεπίληπτη προσωπικότητα δασκάλου σοφού, εθνικού αγωνιστή και φιλανθρώπου. Ως προς τις θρησκευτικές του ιδέες πάντως δεν υπάρχει κάποια ομοφωνία μεταξύ των κριτών του, είναι δύσκολο, λένε, να κριθεί υπεύθυνα μέσα από τις αντιφάσεις και τις οξύτητες των αντιμαχομένων συγχρόνων του.
Ο Καϊρης είχε και μια αγαπημένη αδελφή, την Ευανθία, που κατά το παράδειγμα του αδελφού της, ήλθε σε επιστολιμιαία επικοινωνία με τον Κοραή· τον συμβουλεύτηκε για να μεταφράσει κανένα καλό βιβλίο από τα Γαλλικά.
Είναι κι αυτό δείγμα της τροπής των καιρών με την πρώτη πραγματική λόγια που έχει να μνημονεύσει η ιστορία των γραμμάτων μας, συνδεδεμένο με το όνομα του Κοραή.
Σημαντική υπήρξε επίσης η παρουσία ορισμένων λογίων, και κυρίως εκπροσώπων του νεοελληνικού διαφωτισμού, στον ευρωπαϊκό χώρο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Γρ. Κωνσταντάς – για τους οποίους έγινε ήδη λόγος – και ο Άνθιμος Γαζής. Ανάμεσα στα αξιολογότερα έργα του Γαζή συγκαταλέγονται η «Βιβλιοθήκη Ελλήνων περιέχουσα κατά χρονικήν περίοδον τας περί των εξόχων Ελλήνων συγγραφέων βεβαιοτέρας ειδήσεις», το «Λεξικόν Ελληνικόν» και κυρίως η έκδοση του περιοδικού «Λόγιος Ερμής» που θεωρήθηκε η σημαντικότερη προσφορά στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων.
Ο Γαζής (1758 – 1828) ήταν ιερωμένος λόγιος. Είναι γνωστός, εκτός των άλλων, και ως εκδότης του «Λόγιου Ερμή». Σπούδασε στη Βιέννη, κυρίως, φυσικο – μαθηματικά. Άνθρωπος πολυπράγμων και εγωιστικός, επιδεικτικός με φιλοδοξίες που ξεπερνούσαν ίσως τις δυνατότητές του. Ο Σκουφάς, τραγικός ιδρυτής της «Φιλικής Εταιρείας» του πρόσφερε την αρχηγία, αλλά ο Γαζής, σαν τον Κοραή, πίστευε πως το Γένος είναι ανώριμο ακόμη για επανάσταση. Χωρίς να αρνηθεί να είναι μέλος, δεν δέχτηκε την αρχηγία. Το ίδιο αρνήθηκε να μεταφερθεί η έδρα της «Φιλικής Εταιρείας» στις Μηλιές του Πηλίου, την πατρίδα του. Είχε τη φιλοδοξία να ιδρύσει μια επιστημονική Ακαδημία στις Μηλιές.
Η θετικότητα και η περιουσία του Κωνσταντά (1753-1844) που καταγόταν κι αυτός από τις Μηλιές εξασφάλισαν τις σχετικές προϋποθέσεις, αλλά ο Γαζής, τελικά κατέφθασε στις Μηλιές χωρίς τα προϊόντα των εράνων που έκανε περιοδεύοντας τα κέντρα του ελληνισμού. Προφανώς γι’ αυτό και ο Κωνσταντάς στη διαθήκη του τον αποκαλεί ψεύτη, απατεώνα και κλέφτη.
Σημειώσεις:
1. – Μιχαήλ Περάνθης, Ελληνική Πεζογραφία, τ. Β’, σελ. 398-400
2.-α) Μιχαλόπουλος Φ., Τα Γιάννενα και η νεοελληνική αναγέννηση, Αθήναι 1930
β) του ιδίου, ο Αθανάσιος Ψαλίδας, ο δ/λος του Γένους, Γιάννενα 1952
γ) Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδ. Ίκαρος, 1972, σελ. 209-210
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
