Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 54ο

Γ. - Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Εκτός από όσους αναφέραμε ως τώρα και άλλοι Έλληνες λόγιοι έδρασαν στο εξωτερικό, όπως ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Αλέξ. Βασιλείου, ο Στέφανος Κόμμητας, ο Δημήτριος Δάβαρης, ο Παναγιώτης Κοδρικάς, ο Κων/νος Βαρδαλάχος και άλλοι πολλοί. Όλοι αυτοί αγωνίστηκαν με κάθε μέσον για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής παιδείας, την ίδρυση σχολείων, τη μετάφραση και την έκδοση ξένων βιβλίων σε τυπογραφεία του εξωτερικού, κυρίως της Βιέννης, και γενικότερα κατέβαλαν κάθε προσπάθεια για τη μετακένωση των ευρωπαϊκών σπουδών στον ελληνικό χώρο.

Ιδιαίτερη βαρύτητα έδωσαν οι Έλληνες λόγιοι στην εισαγωγή των θετικών επιστημών στην ελληνική εκπαίδευση και στην εμπέδωση της πολιτικής ελευθερίας στους συμπατριώτες τους. Όλοι αυτοί οι λόγιοι υπήρξαν φορείς των νέων ιδεών και θερμοί οπαδοί της ανατροπής των παραδοσιακών μεθόδων διδασκαλίας των φυσικών, των μαθηματικών και της γεωγραφίας. Δεν αδιαφόρησαν για την αρχαιοελληνική πνευματική κληρονομιά, αντίθετα μάλιστα, εξαιτίας τους η μελέτη των αρχαίων συγγραφέων εντάθηκε και ανανεώθηκε σε μια πιο γόνιμη και προσεκτική σπουδή. Αρκετοί από τους λόγιους αυτούς, επίσης, ενδιαφέρθηκαν για τη μεταφύτευση των ευρωπαϊκών παιδαγωγικών συστημάτων στον ελληνικό χώρο και τη χρήση αποτελεσματικότερων μεθόδων διδ/λίας.

Από τις αρχές του 19ου αιώνα η ελληνική παιδεία σημείωσε θετικά άλματα και η έκδοση βιβλίων επιταχύνθηκε βαθμιαία.

Ωστόσο η εισαγωγή των νέων ιδεών και του φιλελεύθερου πνεύματος προκάλεσε, δυστυχώς, μεγάλες αντιδράσεις από πολλούς συντηρητικούς κύκλους.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα η γαλλική παιδεία εισβάλλει για τα καλά στην Ελληνική Ανατολή.

Από το 1797-1798 που οι Γαλλοι έρχονται στα Εφτάνησα, η Εκκλησία και οι συντηρητικοί λόγιοι μάχονται ν' αναχαιτίσουν το κακό: Βλέπουν να κινδυνεύει με αλλοίωση η εθνική μας παράδοση και η Ορθόδοξη πίστη μας. Γι' αυτό με διάφορα γραπτά τους κατηγορούν τη γαλλική παιδεία.

Καταδικάζουν τα διάφορα «εξωλέστατα βιβλίδια» που κυκλοφορούν οι πράκτορες των νέων αντιλήψεων στην Ελλάδα. Το Πατριαρχείο με τη «Χριστιανική Απολογία» του (1798) κατηγορεί ότι τα γαλλικά στρατεύματα απ' όπου περνούν, σκορπούν την αθεϊα...

Οι παλιές ιδέες που γνωρίζουμε από τον Ιερόθεο Δενδρινό ξαναπαίρνουν καινούργια ορμή: Οι άνθρωποι δεν πρέπει να πηγαίνουν στη Δύση ούτε για εμπόριο, γιατί κινδυνεύουν να ποτιστούν εκεί με το φαρμάκι της αθεϊας· είναι η περίφημη «Αντιφώνησις» του Αθανάσιου Πάριου. Κι όσο γι' αυτούς που σπουδάζουν έξω το κακό είναι ακόμα χειρότερο...

«Τα πράγματα όμως έχουν αλλάξει: Όταν στα 1793 η Εκκλησία αφόρισε έναν συγγραφέα, το Χριστόδουλο Παμπλέκη (1733-1793) για τη φιλοσοφική του διδασκαλία, ο ίδιος πεθαίνει αμετανόητος και οι οπαδοί του του στήνουν μνημείο σ' ένα δημόσιο κήπο της Λειψίας. Όταν ο Ρήγας διώκεται για τις ιδέες του και οι Αυστριακοί τον εκδίδουν στους Τούρκους, ο πνευματικός ελληνισμός αναστατώνεται, ο Κοραής βγάζει ένα φυλλάδιο όπου υπερασπίζεται τις ιδέες του εθνομάρτυρα, οι προοδευτικοί στην Πόλη, στα Γιάννενα ενεργούν για να τον σώσουν.

Ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Στέφανος Δρούγκας συναντούν αντίδραση από την επίσημη Εκκλησία, αντίδραση που φτάνει ως το διωγμό. Κι ο ένας κι ο άλλος όμως υπερνικούν τις αντιδράσεις και συνεχίζουν τη δράση τους. Φυλλάδια και βιβλία κυκλοφορούν με περιεχόμενο όχι πια προοδευτικό αλλά αληθινά ανατρεπτικό» (1). Ο Τοϋνμπη για όλα αυτά θα πει: «Οι Έλληνες ήσαν οι πρώτοι που προσεβλήθησαν από τον ιό του δυτικού εθνικισμού ανάμεσα στους βαλκανικούς λαούς».

Την αυγή του 19ου αι. πλουτίζει την νεοελληνική αστική επαναστατική κοινωνιολογία ένα έργο που μπορούμε να το θεωρήσουμε σαν το ωραιότερο του Διαφωτισμού: είναι η «Ελληνική Νομαρχία» Ανώνυμου του Έλληνος (1806). Το βιβλίο αυτό θεωρήθηκε «το ευαγγέλιο του υπόδουλου ελληνισμού» κατά την Τουρκοκρατία· καυτηριάζει σκληρά τη στάση του ανώτερου κλήρου και των κοτζαμπάσηδων, καθώς και των Φαναριωτών.

«Η “Νομαρχία” είναι ένα βιβλίο γεμάτο τόλμη, προοδευτικότητα και μαχητικότητα, που εκλαϊκεύει οικουμενικά για την εποχή, επαναστατικά ιδανικά... Είναι το καταλυτικό πολιτικό ευαγγέλιο που χαράζει τις γενικές γραμμές της πάλης για το διώξιμο από τη σκλάβα Ελλάδα του Οθωμανού δυνάστη και την ανατροπή των συμμάχων των κοτζαμπάσηδων, καθώς και την ευθυγράμμιση της χώρας με τον ευρωπαϊκό κορμό και την αστική επανάσταση που προχωρεί» (2).

«Φωτεινό βιβλίο που παρά τις νεανικές του ατέλειες, εκφράζει έναν προηγμένο βαθμό εθνικής συνείδησης και κοινωνικής παιδείας» θα γράψει γι' αυτό το βιβλίο ο Κ.Θ. Δημαράς (3).

Σημειώσεις: