Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 55ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Στα ίδια χρόνια κυκλοφορεί μια σάτιρα χειρόγραφη, έμμετρη. Είναι ο «Ρωσοαγγλογάλλος» που στρέφεται κατά των κατζαμπάσηδων, των Φαναριωτών, των εμπόρων και του ανώτερου κλήρου. Πολιτικό κείμενο, από τα πιο σπουδαία ντοκουμέντα στον τομέα της αγωνιστικής διαφωτιστικής πρακτικής. Παλιότερα πιστευόταν ότι είναι έργο του Ρήγα. Μολονότι απηχεί τις ιδέες του και εμπνέεται από τα κηρύγματά του, δεν είναι όμως.

Λίγο πριν από τον Αγώνα βγαίνει ένα άλλο ανώνυμο φυλλάδιο στο Παρίσι με τίτλο «Στοχασμοί του Κρίτωνος».

Κι εδώ έχουμε πάλι βίαιη επίθεση εναντίον των αρχόντων και του ανώτερου κλήρου. Το βιβλιαράκι καταδικάστηκε και κάηκε επιδεικτικά στα Πατριαρχεία. Ωστόσο, το ελληνικό περιοδικό «Μέλισσα» που έβγαινε στο Παρίσι αναλαμβάνει παλικαρίσια την υπεράσπισή του.

Η προοδευτική μερίδα είναι συγκροτημένη και δυνατή. Η θέση της ενισχύεται ιδίως από τη γαλλική παιδεία και από τους στενούς δεσμούς τους οποίους δημιουργεί ανάμεσα στο Γένος και στη Γαλλία η πολιτική των Διομολογήσεων ... (1)

«Αν τα προνόμια στάθηκαν θεσμός συντηρητικός που εξασφάλισε, δηλαδή, τη συντήρηση του Γένους χωρίς να βοηθήσει στην εξέλιξή του, οι Διομολογήσεις αποτέλεσαν ένα αποφασιστικό όργανο για τον εξευρωπαϊσμό των υπόδουλων Ελλήνων».

Από τα χρόνια αυτά και πέρα η γαλλική επίδραση έχει κυριεύσει την παιδεία μας, με μια δύναμη που συνεχίζεται ως τους καιρούς μας με μόνη μεγάλη εξαίρεση την ιταλική προσφορά στα Εφτάνησα.

Ο αναγνώστης μπορεί να αισθανθεί ενδεχομένως κάποια δυσφορία ή και ευχαρίστηση, ανάλογα με τα προσωπικά του πιστεύω με τα όσα εκθέτουμε παραπάνω για τη στάση της Εκκλησίας μας στη δύσκολη γι' αυτήν περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού. Δε σημαίνει ασφαλώς πως εμείς τις κατηγορίες σε βάρος της τις υιοθετούμε και τις συμμεριζόμαστε ανεπιφύλακτα σε όλη τους την έκταση και τη σοβαρότητα. Τις παραθέτουμε από καθήκον και θα εκφράσουμε στο τέλος τη δική μας θέση. Ο αναγνώστης, λοιπόν, ας μη βιαστεί να ρίξει «το λίθον του αναθέματος» στην Εκκλησία, πριν ακούσει και την άλλη πλευρά. Μέσα από την πλειάδα των «μετριοπαθών» επιλέγουμε έναν «έντιμο» και σοφό καθηγητή πανεπιστημίου και ιερέα, τον πατέρα Γεώργιο Μεταλληνό, ο οποίος μας δίνει μία εξήγηση του φαινομένου:

«Ο Κλήρος δεν έχει το «δικαίωμα» ν' αστοχεί στις επιλογές του, όπως και στην περίπτωση της ένοπλης αντίστασης. Δεν μπορούσε συνεπώς το Πατριαρχείο να δεχτεί τις νέες ιδέες ανεξέλεγκτα και με την ευκολία των λογίων, που εκπροσωπούσαν μόνον τον εαυτό τους. Το νέο δημιουργεί πάντα δισταγμούς και υποψίες και στις πιο καλοπροαίρετες συνειδήσεις, πόσο μάλλον που μερικές απ' αυτές τις ιδέες ανέτρεπαν τις παραδοσιακές που είχε ταχθεί να φυλάει η Εκκλησία. Έχουμε το παράδειγμα της «δίωξης» του «κληρικού» Βενιαμίν Λέσβιου (1803), που η σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου διχάστηκε απέναντί του. Οι μισοί συνοδικοί με επικεφαλής τον ίδιο τον Πατριάρχη (Καλλίνικος Δ') τάχθηκε με το μέρος του...» κι όμως και ο ίδιος υπήρξε κατά ένα μεγάλο μέρος θύμα του προοδευτισμού του· απέρριπτε το νόμο της βαρύτητας και δεχόταν τον ήλιο «σκοτεινό» ξεπερνώντας δηλαδή και αυτόν του Μεσαίωνα...

Δεν είναι επίσης άγνωστο ότι μερικοί εισέρχονταν στον κλήρο μόνο και μόνο για να έχουν τη βοήθεια να σπουδάσουν, χωρίς να έχουν την αναγκαία εσωτερική κλίση... Όσο για τις εγκυκλίους του Πατριάρχη που καταδικάζουν τις «καινοφανείς διδασκαλίες» δεν μπορούσαν να μην υπακούσουν στις απαιτήσεις της Πόλης που καταδίκαζε για δικούς της λόγους την επιστήμη και τις νέες ιδέες. (Το 1716 λ.χ. λόγω του Αραβικού φανατισμού με Φετβά του Σεϊχουλισλάμη απαγορεύτηκαν τα βιβλία της αστρονομίας και της φιλοσοφίας), ήταν ποτέ δυνατόν το ρωμαίϊκο Πατριαρχείο να φανεί υπέρμαχο της επιστήμης; Πολλές φορές το Πατριαρχείο αναγκάστηκε να στηλιτεύσει και ν' αποκηρύξει τις ιδέες και τα αντιθρησκευτικά κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης. Το Πατριαρχείο εξάλλου δεν καταδικάζει την επιστήμη αυτή καθεαυτή, αλλά τις πλάνες που σχετίζονται με την πίστη». (2)

«Το Πατριαρχείο βλέποντας τις νέες ιδέες να μεταφέρουν στην Ανατολή το πνεύμα του Γαλλικού Διαφωτισμού, ήταν επόμενο και το ίδιο ν' ανησυχεί για την εισαγωγή αυτού του πνεύματος στην Ανατολή, προκλήσεις αντικληρικών (ή αντιεκκλησιαστικών φυλλαδίων), όπως ο Ανώνυμος του 1789 (κατά των μυστηρίων), ο «Ρωσοαγγλογάλλος» (±1805), η «Ελληνική Νομαρχία» (1806), οι «Στοχασμοί του Κρίτωνος» (1819) ή τα δημοσιεύματα του Χριστόδουλου Παμπλέκη (καθαρά αντιχριστιανικά) δεν ήταν δυνατόν να περάσουν απαρατήρητες και αναπάντητες». (3)

Σημειώσεις:

- Οι διομολογήσεις (capi ulationes= συμφωνίες με πολλά άρθρα) υποχρέωναν ένα υπανάπτυχο πολιτιστικά κράτος να εξαιρέσει (ολικά ή μερικά) από την κυριαρχία του τους πολίτες του κράτους εκείνου με το οποίο συνήπτε τη συμφωνία.

Η πρώτη συνθήκη (φιλίας και εμπορίου) των διομολογήσεων της Τουρκίας με τον Φραγκίσκο Α' της Γαλλίας (1535) επέτρεψε τη μαζική εγκατάσταση των Γάλλων εμπόρων στα λιμάνια της Ανατολής. Αυτές τις διομολογήσεις τις επέκτεινε αργότερα η Τουρκία και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες που είχαν μαζί της διπλωματικές σχέσεις.

Οι Έλληνες οπωσδήποτε ωφελήθηκαν απ' αυτές τις διομολογήσεις της Τουρκίας, δεδομένου ότι ήταν καλύτεροι δέκτες των πολιτιστικών επιδράσεων της Ευρώπης απ' όσο οι άξεστοι και υπανάπτυχτοι Τούρκοι.