Μέρος 56ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Η αλήθεια είναι πως καμία σωστή κρίση για τη στάση του Πατριαρχείου δεν μπορεί να στηριχθεί σε κείμενα όπως η «Πατερική Διδασκαλία», που ο Κοραής, απηχώντας τις ιδέες της προοδευτικής παράταξης, καταδικάζει το κείμενο, αλλά, αν και αντιπατριαρχικός, δε στρέφεται κατά του Πατριαρχείου. Τα λιβελογραφήματα δεν μπορούν να μας δώσουν μια αμερόληπτη πληροφόρηση για τη στάση του Πατριαρχείου. Οι κρίσεις και οι πληροφορίες τους είναι μεροληπτικές και προκατειλημμένες «εξαντικειμένου».

Καμία σταγόνα μετριοπάθειας, καμιά παραχώρηση έστω και ενός ελάχιστου ορίου πλάνης. Το Πατριαρχείο όμως μένει ο «Κυρηναίος» του Γένους και ο κυματοθραύστης των δεινών του.

*

Το καυτό αυτό θέμα για τη στάση της Εκκλησίας στην περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού (1774-1821) έχει απασχολήσει διαχρονικά την ελληνική διανόηση. Θεωρούμε σκόπιμο, λοιπόν, ν’ αναφερθούμε σε κάποιες ακόμη αξιοπρόσεκτες θέσεις της μετριοπαθούς μερίδας, εντελώς συμπερασματικά και χωρίς να καταφύγουμε σε ονομαστικές λεπτομέρειες.

Δεν είναι μόνο ο πατήρ Μεταλληνός εκείνος που έχει την άποψη ότι η Εκκλησία όχι μόνο δε συμμάχησε με τον τύραννο, αλλά ότι πάντα τον πολέμησε κι αυτή με το δικό της τρόπο. Πάρα πολλοί άνθρωποι του πνεύματος βεβαιώνουν ότι η Εκκλησία στο σύνολό της και σ’ όλο το διάστημα της σκοτεινής δουλείας, όχι μόνο φαινομενικά, αλλά ουσιαστικά, ήταν πάντα αντίθετη στα συμφέροντα του δυνάστη, ότι πάντα τον πολεμούσε και τον υπέσκαπτε με τον δικό της τρόπο τον κρυφό, τον φαινομενικά ειρηνικό, μα και κάποιες φορές φανερά, ένοπλα, αρχηγικά μάλιστα.

Αναγνωρίζουν βέβαια τη συντηρητική της στάση γενικά, η οποία όμως υπαγορευόταν από τα πράγματα και που ήταν βασικός όρος ζωής και επιβίωσης, όχι μόνο του εαυτού της, αλλά και ολόκληρης της Ρωμιοσύνης.

Αναιρούν την κατηγορία ότι το Πατριαρχείο ήταν εναντίον της μόρφωσης και κυρίως εναντίον των φυσικών επιστημών, παρατηρώντας ότι η μελέτη των θετικών επιστημών, που ήταν αληθινή πρόοδος στο χώρο της παιδείας, έφερναν στην Ελληνική Ανατολή κι έναν «παραποιημένο ορθολογισμό» που συνδυαζόταν στους Έλληνες διαφωτιστές συχνά με αντιπαραδοσιακές τάσεις.  Οι Έλληνες διαφωτιστές έβλεπαν με υπερβολική εκτίμηση τα ξένα επιστημονικά επιτεύγματα και υποτιμούσαν τη ρωμαίικη παράδοση που δεν είχε να παρουσιάσει τέτοιες εξελίξεις.

Φέρνουν για παράδειγμα τον Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος στα κείμενά του εκφράζει συχνά μια τέτοια «έκπληξη» (λ.χ. μπροστά στο Βολταίρο), ενώ οι ρωμιοί που είχαν πολύ βαθύτερη συνείδηση της παράδοσής τους, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, εκτιμούσαν αυτούς τους νεωτερισμούς ψυχραιμότερα και δεν θαμπώνονταν από τα φώτα της Ευρώπης.

Δέχονται ακόμη πως η Εκκλησία σε κάποιες περιπτώσεις τήρησε ίσως παρεξηγήσιμη στάση, είτε κάτω από την πίεση του Τούρκου δυνάστη, είτε και προληπτικά για να μην παρεξηγηθεί η στάση της απ’ αυτόν, κάποτε και γιατί δεν είχε σωστή πληροφόρηση. Μπορεί κάποτε να οδηγήθηκε και σε αποφάσεις πραγματικά ή φαινομενικά λαθεμένες. Τα πράγματα όμως και τα βαθύτερα αίτιά τους, τα οποία δεν είναι πάντοτε φανερά από μια πρώτη εκτίμηση, μπορούν πάντα να οδηγήσουν σε πλάνες. Για παράδειγμα: Το Πατριαρχείο έσπευσε ν’ αφορήσει τον Μεθόδιο Ανθρακίτη στα 1721, όχι βέβαια για τις φιλελεύθερες ιδέες του γενικά, όπως υποστηρίχτηκε από ορισμένους, αλλά για τις αντιτριαδικές του τάσεις (δηλ. Απέρριπτε το Τριαδικό δόγμα της Εκκλησίας). Το ίδιο το Πατριαρχείο όμως στα 1725 τον αθώωσε και τον αποκατέστησε όταν διαπιστώθηκε η πλάνη της απόφασης.

Το 1793 το Πατριαρχείο καταδικάζει το έργο του Χριστόδουλου Παμπλέκη. Είχε όμως ισχυρό έρεισμα·  βασίστηκε στη ριζική άρνηση του Χριστιανισμού εκ μέρους του. Και βέβαια κατηγορήθηκε για την πράξη του αυτή το Πατριαρχείο. Ήταν όμως μια άμυνα, μια απόφαση που αποσκοπούσε στο λόγο ύπαρξής του.

Ακόμα έχουμε την περίπτωση του Θεόφιλου Καϊρη (αναφερθήκαμε σ’ αυτόν σε προηγούμενο δημοσίευμά μας, 53ο). Ήταν ποτέ δυνατόν να δεχθεί η Εκκλησία τη «Θεοσέβειά» του, η οποία απέρριπτε σύρριζα τη Χριστιανική Πίστη; Δεν τον καταδίκασε για τις φιλελεύθερες ιδέες του, όπως είπαν κάποιοι.

Οι μετριοπαθείς κριτικοί, λένε, ότι είναι άδικο να κατηγορείται «σύμπασα η Εκκλησία» και όχι μια συντηρητική της μερίδα έστω, να μεγεθύνονται τα τυχόν λάθη της, που κι αν υπήρξαν, έγιναν σε μια ταραγμένη και κοσμογονική εποχή, που το νέο συγκρούεται με το παλιό (είτε τη δοκιμασμένη παράδοση, είτε τη δυσκίνητη συντήρηση). Σε μια εποχή που δημιουργείται μια χαοτική κατάσταση με οδυνηρά αποτελέσματα για το Γένος, σε μια στιγμή καθοριστική για την ύπαρξή του βρίσκεται ουσιαστικά διχασμένο, την ώρα που η ομοψυχία είναι απαραίτητη.

Κατηγορούν την Εκκλησία ότι στράφηκε εναντίον του Διαφωτισμού και εναντίον κάθε προοδευτικού πνεύματος. Δεν είναι εξολοκλήρου ανυπόστατο, λένε οι υποστηριχτές της. Πράγματι όταν οι «καταδίκες» της αναφέρονταν στη «φθοροποιόν λύμην» που προέρχονταν από τη Γαλλία, είναι φυσικό να έχει υπόψη της τις αντιχριστιανικές ενέργειες της Γαλλικής Επανάστασης. Ακόμη και η ίδια η Τουρκία ανησυχεί με την έκδοση φιλελεύθερων φυλλαδίων και συγγραφών που κυκλοφορούν μέσα στην επικράτειά της. Είναι ανάστατη προσέχει, αγρυπνά, πιέζει φορτικά το Πατριαρχείο για την καταδίκη τους. Αυτό μας το καταθέτει, λένε, ο Ι. Φιλήμων: «…. η τουρκική εξουσία ανησυχεί και εξωτερικώς και εσωτερικώς και εγκυκλίους παρά του Πατριάρχου Κων/λεως προκάλεσε δι’ ων αφορίζοντο οι εν αλλοδαπή εκδίδοντες φιλελεύθερα συγγράμματα Έλληνες». Η οργή της Πύλης για κάθε ελληνική πρόκληση ήταν επόμενο να ξεσπά πάνω στο Πατριαρχείο.

ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ

επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

Συνεχίζεται