Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 57ο

Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ

Η περίοδος του νεοελληνικού διαφωτισμού (1774-1821) πέρα από τη λάμψη της έχει και κάποια πλευρά σκοτεινή. Διχάστηκε ο ελληνοχριστιανισμός. Από το ένα μέρος οι φωτισμένοι, οι προοδευτικοί λόγιοι – μαζί τους και πάρα πολλοί ρασοφόροι – κι από το άλλο μέρος η συντηρητική πλευρά της Εκκλησίας.

Η Εκκλησία πίστευε ότι βρισκόταν σε κίνδυνο. Βλέποντας τα αντιθρησκευτικά και αντιεκκλησιαστικά κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης, καθώς και τις βιαιότητες στις οποίες είχε εκτραπεί (βασιλοκτονία, τρομοκρατία, 1793 κ.ε.) πανικοβλήθηκε. Πίστεψε ότι κινδύνευε τώρα από τη «λοιμική πνοή της Δύσης» ό,τι θρησκευτικό και εθνικό άφησε ανέπαφο ως τώρα η Τουρκική λαίλαπα. Πίστεψε ότι η Ορθοδοξία και ο Ελληνισμός, ιδανικά για τα οποία είχε κάνει αγώνες ως τώρα κι είχε πληρώσει μεγάλο φόρο αίματος, μολύνονται και καταστρέφονται. Αντέδρασε σπασμωδικά και διέπραξε λάθη που κηλίδωσαν την αγωνιστική της ιστορία. Αναμφίβολα πλανήθηκε. Και σ’ αυτή της την πλάνη νομίζουμε ότι συνετέλεσε «τα μέγιστα» και το εξής γεγονός:

Το Πατριαρχείο ξέρουμε καλά ότι είχε «προ οφθαλμών» την ομόδοξη Ρωσία, το «ξανθό γένος», που θα μας ελευθέρωνε από το δυνάστη. Θα λέγαμε δηλαδή ότι στην προκειμένη περίπτωση ότι το Πατριαρχείο ασκούσε φιλορωσική πολιτική. Αυτήν την εποχή όμως η Ρωσία βλέπει τους κατεδαφιστές των θρόνων της Ευρώπης με οργή και ενδόμυχο φόβο.

Η Αικατερίνη η Β’ αποκηρύσσει τα αλλοτινά της είδωλα με απέχθεια και καταχωνιάζει την προτομή του Βολταίρου στη σοφίτα. Τώρα οι προσφιλείς της εγκυκλοπαιδιστές έχασαν κάθε κύρος στα μάτια της. Αφού τόσο τους θαύμασε, δε βλέπει τώρα πια στα πρόσωπά τους παρά μόνο τέρατα πνευματικής διπροσωπίας. Διακηρύσσοντας την ελευθερία, την ισότητα, την αδελφοσύνη, έγιναν υποκινητές της αδιαλλαξίας, του μίσους και της σφαγής. «Προτείνω σε όλες τις διαμαρτυρόμενες δυνάμεις να ασπαστούν την ελληνική θρησκεία προκειμένου να αυτοπροστατευτούν από την πανώλη, την ανίερη και ανήθικη, την αναρχική, την εγκληματική και τη διαβολική, την εχθρικά διακείμενη προς τον Θεόν και τους θρόνους», γράφει η Αικατερίνη (1).

Η Αικατερίνη έχοντας υπερβολικά μεγάλη ιδέα για το θεσμό της μοναρχίας, δεν μπορεί να μείνει ασυγκίνητη από το αποτρόπαιο τέλος ενός μονάρχη πάνω στο ικρίωμα.

Έτσι στο στόμα της αυτοκράτειρας τώρα ο Λα Φαγιέτ γίνεται ο «Μεγάλος βλάκας», το Παρίσι «άντρο ληστών» και οι επαναστάτες «καθάρματα».

Είναι ποτέ δυνατόν, λοιπόν, το Πατριαρχείο να αγνοούσε τη νέα στάση της Ρωσίας απέναντι στο Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση; Συνεπώς γιατί να μη σκεφθεί κάποιος ότι η αρνητική στάση του Πατριαρχείου απέναντι στο Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση είχε επηρεαστεί και από την αρνητική στάση της Ρωσίας απέναντι στη Γαλλία, και ότι έτσι φρόντιζε ταυτόχρονα να ικανοποιεί και να γίνει αρεστό στο ρωσικό στέμμα;

Μια ακόμη πτυχή της όλης υπόθεσης, κατά την άποψή μας, που περιέπλεξε τα πράγματα ήταν και το γεγονός ότι στο χώρο της φιλοσοφίας έχουμε μια σύγκρουση των «παλαιοφιλοσόφων» (Αριστοτελικών) με τους εκπροσώπους της «νεωτεριστικής» φιλοσοφίας (Σπινόζα, Βολφ, Λοκ, Βολταίρο, Ρουσσώ). Οι οπαδοί της νεωτεριστικής φιλοσοφίας εκπροσωπούσαν συχνά αθεϊστικές, αντιτριαδικές απόψεις. Και οι Έλληνες διαφωτιστές δε ζητούσαν έστω την ανανέωση ή τον εμπλουτισμό της παράδοσής τους, αλλά την υποκατάστασή της.

Έτσι, οι παλαιοφιλόσοφοι κατηγορούσαν τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα ως αθεϊα και ανατροπή. «Εν τούτοις μεγάλοι λόγιοι, οι περισσότεροι μάλιστα από αυτούς κληρικοί, όπως ο Ν. Θεοτόκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Βενιαμίν Λέσβιος και άλλοι πολλοί «έγιναν οι γέφυρες στη σύζευξη του ανατολικού χώρου με το νέο φιλοσοφικό και επιστημονικό πνεύμα» (2).

Η σύγκρουση αυτή μεταξύ των παλαιοφιλοσόφων και νεωτεριστών δεν περιορίστηκε στο χώρο των λογίων αλλά εισέβαλε και στο χώρο της Εκκλησίας. Γιατί και η Εκκλησία, όπως είπαμε είχε τους δικούς της αποδέκτες των νέων ιδεών και μάλιστα τους τολμηρότερους, αλλά ταυτόχρονα είχε και τους πλέον αντιδραστικούς. Και έτσι φτάνουμε από την απόλυτη παραδοχή στην απόλυτη άρνηση με όλες τις θλιβερές συνέπειες αυτής της σύγκρουσης.

Κλείνοντας την εξέταση της δράσης της Εκκλησίας στον τομέα της παιδείας στην περίοδο 1774-1821, τονίζουμε τα εξής: Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός είχε αναμφισβήτητα ευεργετικότατες επιδράσεις τόσο στο χώρο της παιδείας όσο και στη μεγάλη εθνική μας υπόθεση. Παράλληλα όμως είχε και τις ζημιογόνες του επιδράσεις: Μπόλιασε την εθνική συνείδηση και με στοιχεία αναιρετικά της ταυτότητας του Έλληνα, όπως αθεϊστικές τάσεις και μια θρησκευτική ελαστικότητα. Θεοποίησε τις θετικές επιστήμες, απολυτοποίησε τη γνώση, υιοθέτησε ξένους τρόπους ζωής, υποτίμησε το παραδοσιακό πνεύμα και οδήγησε σε θρησκευτικό φιλελευθερισμό. Η Εκκλησία στην προσπάθειά της ν’ αντικρούσει, να αντιμετωπίσει τα αρνητικά στοιχεία του Διαφωτισμού, έκαμε το σφάλμα να πολεμήσει και ευεργετικά του στοιχεία.

Σημειώσεις: