Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 60ο

Δ. ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ – ΔΑΣΚΑΛΟΙ

ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Οι σελίδες που θ' ακολουθήσουν είναι αφιερωμένες στους πιο σημαντικούς Θεολόγους της περιόδου 1453-1821. Σκοπός μας είναι να γνωρίσουν οι αναγνώστες κάποιους κορυφαίους θεολόγους οι οποίοι μέσα στα σκοτάδια και στις οδύνες εκείνης της εποχής αναδείχτηκαν στιβαροί στυλοβάτες της Ορθοδοξίας και του Έθνους μας. Η προσφορά τους στο χώρο της παιδείας υπήρξε ανεκτίμητη.

Όλοι τους ανεξαιρέτως ήσαν άτομα με πολλές και σπάνιες αρετές, με χαρίσματα μεγάλα, άπληστη φιλομάθεια, ακαταπόνητη δραστηριότητα, φίλεργοι, με παιδεία θαυμαστή για την εποχή εκείνη, με ιεραποστολική δράση και αγιοσύνη βίου. Ακόμη και όταν κάποιοι από αυτούς διέπονταν από πνεύμα ελευθεροφροσύνης, όμως ποτέ δεν απομακρύνθηκαν ούδε κατ' ελάχιστον από την Ορθόδοξη πατερική παράδοση. Όλοι τους στάθηκαν φρουροί ακοίμητοι της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού.

Όλοι τους – εκτός από έναν (1) – σπούδασαν στα καλύτερα πανεπιστήμια της Ευρώπης εκείνης της εποχής (στην Ιταλία, την βρυσομάνα του νεότερου πολιτισμού, τη Γερμανία και την Αγγλία), γνωρίστηκαν με διαπρεπείς επιστήμονες και διεύρυναν τους πνευματικούς τους ορίζοντες, αλλά δεν διασάλευσαν ούτε κατά κεραία την πίστη τους στην Ορθοδοξία και δε μόλυναν ούτε κατ' ελάχιστον την αρετή τους. Σπούδασαν τη σοφία των σοφών και γύρισαν στην πατρίδα τους και έγιναν σημαντικότατοι συντελεστές της αναζωογόνησης και της πνευματικής ανάτασης των σκλάβων σ' εκείνους τους δύσκολους καιρούς.

Το γένος τους χρωστά πολλά γι' αυτή τους την προσφορά.

Η ιεραποστολική τους δράση ήταν ανυπολόγιστη.

Κατόρθωσαν να περιορίσουν την προσπλυτιστική δράση των «μισιονάριων» Λατίνων στο χώρο της Ανατολής, που τότε οργίαζε, να αναιρέσουν τις θρησκευτικές τους πλάνες και τις δογματικές καινοτομίες της Καθολικής Εκκλησίας και των Λουθηροκαλβίνων. Πολέμησαν αμείλικτα κάθε διδασκαλία που ερχόταν σε αντίθεση με «ό,τι οι Πατέρες έθεντο». Γενικά υπήρξαν ακοίμητοι θεματοφύλακες των Ελληνοορθόδοξων παραδόσεων.

Κατόρθωσαν όχι μόνο να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση και τη συντήρηση των «ιερών προσκυμάτων» των Ιεροσολύμων, αλλά και να εξασφαλίσουν την κυριότητά τους σ' αυτά, αφού με το ασίγαστο πάθος τους προκάλεσαν πλήθος διαταγμάτων της Πύλης, η οποία πιεζόταν αφάνταστα από τους πρεσβευτές των Δυτικών στην Πόλη για να παραχωρήσουν τα «ιερά προσκυνήματα» στα τάγματα των καθολικών μοναχών που είχαν εγκατασταθεί στους Αγίους Τόπους.

Διέπρεψαν ως θεολόγοι, κληρικοί, εκκλησιαστικοί ρήτορες και ποιμενάρχες. Πολλοί από αυτούς υπήρξαν άριστοι επιστήμονες των θετικών επιστημών, ιδίως των μαθηματικών, των φυσικών, της χημείας και της Γεωγραφίας. Φρόντισαν όχι μόνο για το θρησκευτικό τους έργο, αλλά παράλληλα με το ίδιο ζήλο και την ίδια δραστηριότητα για την παιδεία του δουλωμένου Γένους: ίδρυσαν σχολεία, βιβλιοθήκες, τυπογραφεία, πνευματικά κέντρα, ακόμη και ναούς.

Δίδαξαν στις διάφορες Σχολές και οι ίδιοι. Με το λαμπρό τους ήθος υπήρξαν εγγύηση για την ορθή διδασκαλία και τη χειραγώγηση των νέων. Εισήγαγαν στην Ελλάδα τη διδασκαλία των φυσικών επιστημών και της νεότερης φιλοσοφίας. Αρκετοί από αυτούς είχαν πλουσιότατες βιβλιοθήκες, τις οποίες δώρισαν ή κληροδότησαν σε διάφορες Σχολές και ιδρύματα.

Πολυγραφότατοι· έγραψαν εκτός από Θεολογικά και ποικίλα άλλα έργα, δογματικά, πολεμικής κατά των Λατίνων, φιλοσοφικά, φιλολογικά, ιατρικά, ακόμη και αστρονομικά, αλλά και παιδαγωγικά και σχολικά εγχειρίδια.

Κάποιος από αυτούς, όπως θα δείτε, υπήρξε και συλλέκτης αρχαίων επιγραφών, ως ιστορικών πηγών στη συγγραφή των έργων του. Αγαπητοί στο λαό και στους κύκλους των διανοούμενων. Κοντά τους μαθήτευσαν πλείστοι όσοι μετέπειτα λόγιοι.

Κάποιες μικροεξαιρέσεις από τον κανόνα υπάρχουν έχουμε την περίπτωση ενός (του Ευγ. Βούλγαρη) ο οποίος δεν υπηρετεί την παράδοση· στους στοχασμούς του συνυπάρχει η νεότερη φιλοσοφία με την αφοσίωση όμως στην Ορθοδοξία. Να σκεφθεί κανείς πως έγραψε ακόμη και «Σχεδίασμα ανεξιθρησκείας»!

Και η λέξη και η έννοια αξίζουν την προσοχή μας. Είναι μια διανόηση που ακολούθησε τα ρεύματα του καιρού του χωρίς προλήψεις. Πίστη, συνείδηση εθνική και φιλελευθερισμός συμβαδίζουν στον μεγάλο Ιεροφάντη.

Παράλληλα προς το Βούλγαρη έχουμε κι έναν άλλο Θεολόγο από αυτή τη χορεία που είναι διαμετρικά αντίθετός του. Πρόκειται για τον Αθανάσιο Πάριο. Χωρίς να είναι ο μοναδικός συντηρητικός θεολόγος της εποχής του, είναι όμως ο πιο σφοδρός πολέμιος κάθε ιδέας που δεν ήταν γηγενής και σύμφωνη με την Ορθόδοξη σκέψη.

Η έφεσή του για τη γνώση ήταν άπληστη· μονάχα που περιοριζόταν στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Μολονότι τάχτηκε και εναντίον ορθών ιδεών δεν θα λέγαμε πως υπήρξε επιζήμιος για το Έθνος.

Σημείωση: