Μέρος 61ο
Δ. ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ
ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
Παχώμιος Ρουσάνος (1510-1553): Ο Ρουσάνος – που έβαζε δίπλα στην υπογραφή του και τον τίτλο «ρακενδύτης» - ήταν από τη Ζάκυνθο. Άριστος θεολόγος και σπουδαίος κάτοχος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ήταν μοναχός αλλά και λαμπρός δάσκαλος. Η ζωή και η δράση του περιορίζονται στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Γόνιμος εκκλησιαστικός συγγραφέας άφησε πεθαίνοντας πλήθος έργα, διατριβές και επιστολές.
Έζησε σε μια εποχή που κυριαρχούσαν δύο τάσεις: Η μία που εκπορευόταν από τη Δύση (Βενετία) και εξέφραζε τη θέληση για ανανέωση και η άλλη που εκπορευόταν από την Ανατολή (Κων/λη) και εξέφραζε τη συντήρηση. Ο Ρουσάνος υπήρξε εκπρόσωπος του συντηρητικού χώρου, θεματοφύλακας όλων των παραδοσιακών στοιχείων του εθνικο-θρησκευτικού χώρου της Ανατολής. Οι καταγγελίες του εναντίον του Καρτάνου (1) εκτείνονται και στα γλωσσικά: Ουκ έστιν άλλως γράφειν, ει μη κατά την αρχαίαν παράδοσιν και διακράτησιν· ουδέ γαρ οι παλαιοί εική και μάτην ποιούντες τουτί το αξιάγαστον και αξιέραστον έργον, την γραμματικήν φημί συντάξαντες τοις μετέπειτα καταλελοίπασιν… Αλλ’ ίνα τι φησίν ου παρέδωκαν ημίν λέξεις τας συνήθεις, αλλ’ ετέρας αγνώστους;» (Δεν μπορούμε να γράφουμε διαφορετικά παρά σύμφωνα με την αρχαία παράδοση και επικράτηση γιατί οι παλιοί δε συνέταξαν τυχαία και μάταια αυτό το αξιοθαύμαστο και αξιαγάπητο έργο, τη γραμματική, και το άφησαν (το κληροδότησαν) στους μεταγενέστερους… Αλλα τι να πω ισχυρίζεται ότι δεν παρέδωσαν σ’ εμάς τις κατάλληλες (γνωστές) λέξεις, αλλά άλλες άγνωστες). Ο Ρουσάνος αντικρούει τις γλωσσικές απόψεις του Καρτάνου, ο οποίος για να καταστήσει προσιτή στους αμόρφωτους την εκκλησιαστική διδασκαλία, θεωρούσε απαραίτητη τη χρήση της γλώσσας του λαού. «Η γλώσσα, ασφαλώς, του Καρτάνου δεν μπορούσε να μη δυσαρεστήσει όσους, μένοντας μέσα στο αρχαιότροπο βυζαντινό κλίμα, πίστευαν ότι θα μπορούσαν να συντηρήσουν στους νέους χρόνους, ανάμεσα στ’ άλλα πατροπαράδοτα, και τη γλώσσα ανάλλαγη». (2)
Είναι δυστύχημα που δε συνέλαβε ο Ρουσάνος την παραδοχή της δημοτικής γλώσσας, την οποία πιο πριν είχε κηρύξει ο Σοφιανός και την οποία είχε δεχτεί ανεπιφύλακτα ο Καρτάνος. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Ρουσάνος είχε κάνει συγκριτικές μελέτες ως προς τις γλωσσικές διαφορές από τόπο σε τόπο! Πρόσεξε ακόμη τα τοπικά έθιμα, τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες, τα ήθη και τη ζωή τους και τα διέσωσε μέσα στα κείμενά του, μ’ όλο που δεν ασκούσε έργο πεζογράφου. Γιατί πρέπει να πούμε ότι ο Ρουσάνος είχε μια αποστολική περιπλάνηση, σαν ένας μικρός πρόδρομος του Πατροκοσμά, στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία, στον Άθω, στη Μακεδονία, στη Σμύρνη, στη Χίο, στη Λέσβο. Δίδασκε σαν καλόγερος, αλλά και σαν δάσκαλος. Όπου μπορούσε ίδρυε σχολεία. Ήταν «ένας σημαντικός λόγιος που πόνεσε το γένος του και μόχθησε να το ωφελήσει, όχι από μακριά, αλλά μένοντας στον τόπο του, πλησιάζοντας τους ανθρώπους και ζώντας κάτω από τις ίδιες συνθήκες της σκλαβιάς». (3)
Ο Ρουσάνος ήταν πολυγράφος και μολονότι πέθανε πολύ νέος (μόλις 44 ετών) είχε αναπτύξει αξιόλογη συγγραφική δράση.
Τα βιβλία και τα χειρόγραφά του τ’ άρπαξε από το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου των Κρημνών της Ζακύνθου, όπου τελείωσε τη ζωή του ο Ρουσάνος, ο Βενετσιάνος ναύαρχος Νάνι τα δημοσίευσε στα 1734 ο Ιταλός Μινγκαρελι.
Σημειώσεις:
- Ιωαννίκιος Καρτάνος (;-1567): Λαϊκής νοοτροπίας και απήχησης Επτανήσιος (γεννήθηκε στην Κέρκυρα) ιερωμένος. Με το Ρουσάνο βρέθηκε σε διάσταση όχι μόνο στο γλωσσικό θέμα αλλά και στο δογματικό. Ο Καρτάνος έγραψε – εκτός άλλων – βιβλίο το «Ανθος» το οποίο είχε εκπλήσουσα κυκλοφορία, προφανώς γιατί ήταν γραμμένο στη δημοτική γλώσσα της εποχής. Όμως είχε περιπέσει σε δογματικά λάθη και ο Ρουσάνος που το χαρακτήρισε «κακόδοξο και αιρετικό», ζήτησε από τον Ναυπάκτου και Άρτης Αθανάσιο ν’ απαγορεύσει την κυκλοφορία του, δεδομένου ότι, όπως λέει ο Ρουσάνος, άνθρωποι του λαού το κατείχαν ως ευαγγέλιο, αλλά το ίδιο συνέβαινε όχι μόνο με τους κοσμικούς αλλά και τους μοναχούς. Τα δογματικά λάθη του βιβλίου διορθώθηκαν στη δεύτερη έκδοσή του. Για την προσωπικότητα γενικά του ανδρός υπάρχουν διϊστάμενες απόψεις (Μουστοξίδης Κρούσιος).
- Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Ίκαρος, 1972, σελ. 90
- Μιχαήλ Περάνθης, Ελληνική Πεζογραφία, τ.Α’, σελ. 287
- Βιβλιογραφία: Κ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήναι 1868. Κ. Άμαντος, Παχώμιος Ρουσάνος, «Νέα Εστία», τ. 2, σελ. 1061, 1927 Ιω. Καρμίρης, Ανέκδοτος Ομιλία Π. Ρουσάνου, Αθήναι 1936 του ιδίου: Η Ρουσάνου ανέκδοτος γραμματική συγγραφή, Αθ. 1939 Μιχαήλ Περάνθη, ό.π.
Κ.Θ. Δημαρά, ό.π.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
