Μέρος 67ο
Δ. ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ – ΔΑΣΚΑΛΟΙ
ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
8. Ηλίας Μηνιάτης (1669-1714)
Ο Ηλίας Μηνιάτης γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς από λόγιο πατέρα. Έκανε σπουδές στην Ιταλία και επιστρέφοντας στην Ελλάδα χειροτονήθηκε επίσκοπος Καλαβρύτων. Δάσκαλος και ιεροκήρυκας· ο καλύτερος ρήτορας στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Πέθανε σε ηλικία 45 ετών. Η παραγωγή του στάθηκε πρώιμη: είκοσι ετών, μόλις, τελείωσε τις σπουδές του, καθηγητής στο Φλαγγιανό Φροντιστήριο. Δε διστάζει να συνδέσει τ’ όνομά του μ’ ένα θαρραλέο κείμενο, όπου η Βλαχία ονομάζεται «Διδασκαλείον της ακολασίας» και γίνεται λόγος για «την φιλαργυρίαν μερικών ολιγοπίστων κληρικών και αρχόντων Κωνσταντινουπολιτών». (1)
Το συγγραφικό του έργο είναι περιορισμένο, αντιπαπικό. Απέκτησε μεγάλη φήμη κυρίως για τις διδαχές και τους εκκλησιαστικούς του λόγους. Νέο Χρυσόστομο τον αποκαλεί ο Δαπόντες, και με την ίδια φήμη συνεχίζεται η φήμη του και τον επόμενο αιώνα. Ο Κοδρικάς, που τον χαρακτηρίζει κλασικό, γράφει γι’ αυτόν: «ο την απλουστέραν δημοτικήν διάλεκτον εις την δημοσθενικήν ανυψώσας ευφράδειαν».
Ο μεγάλος αριθμός των εκδόσεων των έργων του δείχνει την μεγάλη απήχηση που είχε στο κοινό, το ευρύ: μέσα στο ιη’ αιώνα μας είναι γνωστές πέντε εκδόσεις της «Πέτρας Σκανδάλου» (1718-1783) και δέκα των «Διδαχών» (1716-1800). Σφοδρό είναι το πάθος του για την προκοπή του Γένους. Η πίστη του μένει ζωηρή· κέντρο πάντοτε η Εκκλησία.
Στον πατέρα του – λόγιο και φιλομαθή πρωτοπρεσβύτερο Φραγκίσκο Μηνιάτη – οφείλουμε την πρώτη βιογραφία του Ηλία Μηνιάτη. Ο πόνος και μαζί ο δίκαιος θαυμασμός του πατέρα, δεν τον εμποδίζουν να είναι αντικειμενικός.
«Ήταν εκ φύσεως – τον περιγράφει – όψεως ζώσης και αγαθής, το οποίον εφανέρωνε και έξωθεν την οξύτητα του νοός του, την γλυκύτητα της καρδιάς του, και το τίμιον των ηθών του. Ενπροσήγορος εις τας συναναστροφάς του, χαριέστατος εις την φιλίαν, θεοσεβέστατος. Πλουτισμένος με αληθινήν ευλάβειαν και με άπλαστον και ακολάκευτον αγάπην».
Και άλλες πηγές συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι επρόκειτο για μια εκ φύσεως επιβλητική φυσιογνωμία, με ακαταπόνητη και καρποφόρα δραστηριότητα, με πνευματική ακτινοβολία και άψογο ήθος. Ήταν ενάρετος και φιλόπατρις, προσηνής και διορατικός, λεπτός και πολυμαθέστατος. Εκτός από τα θαυμάσια ελληνικά του γνώριζε πολύ καλά λατινικά, εβραϊκά, ιταλικά, γαλλικά και γερμανικά.
Μες τα χαρίσματά του αυτά πρέπει να προστεθεί και η ευγλωττία του, όπως αναφέραμε και στην αρχή. Υπήρξε απαράμιλλος εκκλησιαστικός ρήτορας, με δεινότητα υποδειγματική, που έκανε το Γρηγ. Κωνσταντά να γράψει: «Οι λόγοι του Μηνιάτη δείχνουν ότι ρητορεύει όχι κατώτερα από το Δημοσθένη». Αποκλήθηκε επίσης «Νέος Χρυσόστομος».
Πρέπει ακόμα να πούμε πως ο Μηνιάτης ήξερε με την τέχνη των λόγων του να χρησιμοποιεί μια γλώσσα γεμάτη ακρίβεια, κομψότητα και σαφήνεια, απλή και κατανοητή από το λαό. Δε χρησιμοποιούσε θεωρητικούς μαιάνδρους και περίτεχνες δαντέλες, κατέβαινε στη δεκτικότητα του ακροατή, χωρίς ο λόγος του να χάνει το νόημά του και τη δροσιά του. Γνώριζε να περιγράφει ή να διηγείται, παγιδεύοντας την προσοχή. Να ντύνει την αφηρημένη έννοια με την ομορφιά της εικόνας. Ν’ αγγίζει τις καρδιές με τη ζωντάνια, την παραστατικότητα και τις εικόνες του οδηγώντας σε ψυχική διέγερση.
Παράλληλη και αντίστοιχη με την ποιότητα του λόγου ήταν και η τέχνη του να εκφράζεται, διαθέτοντας μια πλούσια κλίμακα αποχρώσεων, με φωνή αναλόγως ήρεμη ή ορμητική και πετυχαίνοντας πάντοτε να γοητεύει, να συγκινεί, να πείθει». (2)
Ο Κ.Θ. Δημαράς λέει ότι «Η κατασκευή του λόγου του είναι υποταγμένη σε αυστηρούς κανόνες· μέσα στο σταθερό τούτο πλαίσιο ανθομανούν τα ρητορικά σχήματα, οι υποφορές, οι ανθυποφορές, εικόνες, παραβολές, οραματισμοί, διάλογοι. Αυτά όλα δίνουν πολλή ζωντάνια, πολλή κίνηση… ο λόγος του Μηνιάτη είναι φορτωμένος με όλα τα στολίδια και τις κορδέλες του ιταλικού μπαρόκ. Δεν τείνει στην πειθώ, αλλά πάει να συγκινήσει, να γοητεύσει, να συναρπάσει. Από την άποψη αυτήν περνάει αδιάκοπα όλη την κλίμακα που έχει όριά της την τρυφερότητα και το πάθος.
Αξίζει να παρατηρηθεί λ.χ. ο τρόπος με τον οποίο επεξεργάζεται το θέμα της προσευχής για την Ελλάδα:«Έως πότε πανακήρυτε Κόρη, το τρισάθλιον γένος των Ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιας ανυποφέρτου δουλείας; έως πότε να του πατεί τον ευγενικόν λαιμόν ο βάρβαρος Θράξ; έως πότε έχουσι να βασιλεύωνται από ημισόν φεγγάρι αι χώραι εκείναι, εις τας οποίας ανέτειλεν, εις ανθρωπίνην μορφήν, από την ηγιασμένην σου γαστέρα ο μυστικός της δικαιοσύνης Ήλιος; Αχ Παρθένε!»
Εδώ ο λόγος έχει περισσότερη συναισθηματική φόρτιση, γιατί απευθύνεται στην Παναγία, πλουτίζεται με ηχηρά επίθετα· το προσκύνημα το συμβατικό παίρνει εδώμια ενορατική παραστικότητα: «να του πατεί τον ευγενικόν λαιμόν». Φανερή είναι διάπλα στην γνήσια χριστιανική πίστη μια πιο ανθρώπινη, ας πούμε καθαρά τη λέξη, λογοτεχνική απασχόληση. (3)
Σημειώσεις:
- Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία Νεοελλ. Λογοτεχνίας εκδ. Ικαρος, 1972, σελ. 106
- Μιχ. Περάνθης, Ελληνική Πεζογραφία, τ.Α’, σελ. 572
- Ενδεικτική Βιβλιογραφία: Φραγκίσκος Μηνιάτης, α’ εκδ. της «Πέτρας Σκανδάλου» 1718 – Μελετίου, Εκκλησ. Ιστορία τ. Δ΄, σελ. 71. – Ανθ. Μαζαράκης, πρόλογος για τον Ηλ. Μηνιάτη στην επανέκδοση των «Διδαχών» 1859 – Ηλ. Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α΄, σελ. 455 – Κ. Κούρκουλας, Η εκκλησ. Ρητορεία εις τα Επτάνησα, περιοδ. «Παρνασός», τ. 6, αρ. 3, 1964 – Ι. Ερμώνικος, Ηλίας Μηνιάτης, περ. «Ακτίνες», τ. ΚΓ’, σελ. 49 και 93, 1960. – κ.α.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
