Η παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας - Του Γαβριήλ Καούρη

Μέρος 72ο

Δ. ΜΕΓΑΛΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ – ΔΑΣΚΑΛΟΙ

ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

14α- Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806)

Από τις επιβλητικότερες μορφές των προεπαναστατικών χρόνων, ο Ευγένιος Βούλγαρης, γεμίζει με την πνευματική παρουσία του ολόκληρο τον 18ο αιώνα. Είναι το καύχημα του Γένους μας και της Εκκλησίας μας για το διδακτικό του έργο και το θησαυρό των συγγραμμάτων του.

Γεννήθηκε στην Κέρκυρα στις 11 Αυγούστου 1716. Άκουσε τα πρώτα μαθήματα με δάσκαλο τον Αντώνιο Κατήφορο. Ύστερα πήγε στην Κεφαλληνία στο Βικέντιο Δαμωδό και τέλος με τη χορηγία φιλομαθών συμπατριωτών του, σπούδασε στο Πατάβιο της Ιταλίας. Το 1737 ή 1738 χειροτονήθηκε διάκονος και πήρε το όνομα Ευγένιος (το βαπτιστικό του ήταν Ελευθέριος). Το 1742 έγινε σχολάρχης στη Μαρουτσαία Σχολή των Ιωαννίνων, όπου δίδαξε εκτός από την παραδοσιακή ύλη και νεότερους φιλοσόφους και φυσικομαθηματικές επιστήμες. Οι νεωτερισμοί του προκάλεσαν αντίδραση του συντηρητικού Μπαλάνου Βασιλόπουλου, οπότε αναγκάστηκε και πήγε στα 1750 σχολάρχης στην Κοζάνη. Στα 1753 ιδρύθηκε η Αθωνιάδα Ακαδημία και ο τότε Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης τον κάλεσε να την διευθύνει. Η Σχολή ήταν ανοιχτή σε μοναχούς και λαϊκούς. Απέκτησε πολύ σύντομα φήμη. Στη σειρά των φιλοσοφικών μαθημάτων που δίδαξε στην Αθωνιάδα, ήταν εξαιρετικά αποδοτικός. Εκτός από φιλοσοφία δίδαξε και λογική, μεταφυσική, αριθμητική, φυσική, γεωμετρία και κοσμογραφία.

Οι προοδευτισμοί του όμως του δημιούργησαν και εδώ ζητήματα ώστε ν’ αναγκαστεί στα 1758 να παραιτηθεί.

Το 1761, εφησυχάζοντας στη Θεσ/νίκη, ο νέος Πατριάρχης Σεραφείμ τον κάλεσε να διδάξει στην Πατριαρχική Ακαδημία της Πόλης. Δεν αργεί όμως να έρθει σε σύγκρουση με τον φανατικό αριστοτελικό Πατριάρχη Σαμουήλ Χαντζερή και σε τρία χρόνια φεύγει, περνάει στις παρίστριες Ηγεμονίες και καταλήγει στη Χάλη κι από εκεί στη Λειψία, με σκοπό να βελτιώσει τις μαθηματικές του σπουδές και να εκδώσει τα έργα του. Στα 1766 τύπωσε τη «Λογική» του και δύο χρόνια αργότερα τη μετάφραση του έργου του Βολταίρου «Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας». Είμαστε δηλαδή στα 1766, όταν ο Βολταίρος έχει διαβοηθεί για την ελευθεροφροσύνη του (ζώντας ακόμη).

Μας κάνει εντύπωση στο έργο τούτο ενός κληρικού να εισάγεται τιμητικά το όνομα του Βολταίρου. Σαφώς είναι μια διανόηση που ακολουθεί τα ρεύματα του καιρού του, χωρίς προλήψεις.

Η γνωριμία του με τον ρώσο στρατάρχη Θεόδωρο Ορλώφ και ο θαυμασμός του τελευταίου, άνοιξαν στον Ευγένιο το δρόμο της Ρωσίας. Στα 1775 ο Βούλγαρης χειροτονήθηκε ιερέας στη Μόσχα και στα 1776 καταλαμβάνει τη νεοσύστατη επισκοπή Σλαβονίου και Χερσώνος στην Ουκρανία, απ’ όπου παραιτείται στα 1787. Την ίδια χρονιά η Τσαρίνα Αικατερίνη η Β’ κατατάσσει το Βούλγαρη ανάμεσα στα μέλη της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας. Σ’ όλα αυτά τα χρόνια που έζησε κοντά στην Αικατερίνη εργάζεται προς καθαρά εθνική κατεύθυνση: συντάσσει υπομνήματα προς την αυτοκράτειρα για την απελευθέρωση της Ελλάδας, δημοσιεύει φυλλάδια εθνικά. Τον ίδιο καιρό μεταφράζει φυλλάδια του Βολταίρου καμωμένα για να εμπνεύσουν την αποστροφή προς τους Τούρκους και τους φίλους τους, ελπίδα για την απελευθέρωση του Γένους. Πίστη, συνείδηση εθνική και φιλελευθερισμός συμβαδίζουν ακόμη. Η γραμμή του Βούλγαρη είναι καθαρά εθνική, αλλά απόλυτα εμπνευσμένη από τη ρωσική πολιτική. Στα 1801 αποσύρεται στη μονή του Αγίου Αλέξανδρου Νιέφσκι, όπου πεθαίνει στα 1806 σε ηλικία 90 χρόνων.

«Προσωπικότητα ηθικού κύρους και πνευματικής αίγλης, ο Ευγένιος Βούλγαρης με τις αρετές του ιεράρχη και τα εφόδια του επιστήμονα, με το ζήλο του δασκάλου και τη φλόγα του πατριώτη, πολυμαθής, πολύγλωσσος και πολυγράφος, κάλυψε, όπως είπαμε, και σφράγισε με τη μορφή του όλον τον 18ο αιώνα, ήταν για όλους ο Ευγένιος «ο κλεινός Ευγένιος».

Υπήρξε ακόμα πρόμαχος της Ορθοδοξίας, από τους διαπρεπέστερους εκκλησιαστικούς ρήτορες, ανακαινιστής της παιδείας, νεωτεριστής φιλόσοφος, εμπνευσμένος δάσκαλος. Αεικίνητος και ακατανόπητος κινήθηκε με άνεση σε όλη την Ευρώπη και παντού, όπου υπήρχαν εστίες ελληνισμού, παντού αφήνοντας ζωηρή την ανάμνησή του. Εκτός από τα αρχαία ελληνικά μιλούσε ακόμη εβραϊκά, ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά και ρωσικά. Ήταν εύστροφος, οξυνούστατος με ειδική κατάρτιση σε πλείστους κλάδους, με συγγραφική επίδοση σε θετικές και θεωρητικές επιστήμες, με όγκο μεταφραστικής και πρωτότυπης εργασίας θεολογικής, φιλοσοφικής, φιλολογικής. Έκαμε ακόμη και εθνολογικές και ιστορικές έρευνες και θεωρήθηκε δόξα του Γένους. Ανακαίνισε και πλάτυνε την ελληνική παιδεία με την εισαγωγή των φυσικομαθηματικών και στάθηκε αναμφισβήτητα ο πρόδρομος του Κοραή…» (1).

(στο επόμενο η ολοκλήρωση).

Σημειώσεις: