Μέρος 2ο
H τρίτη του πατριαρχία λήγει με τον απαγχονισμό του: Τη νύχτα του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) μαζί με άλλους αρχιερείς τελεί τη Θ. λειτουργία της Αναστάσεως την ίδια νύχτα συλλαμβάνεται από τους Τούρκους, κηρύσσεται έκπτωτος και φυλακίζεται. Στις 3 το απόγευμα της επομένης απαγχονίζεται στη μεσημβρινή πύλη του Πατριαρχείου. (1) Για τρεις μέρες το σώμα του μένει μετέωρο και δέχεται τους εξευτελισμούς του μανιασμένου όχλου. Μια σπείρα Εβραίων αγοράζει το νεκρό, τον οποίο περιφέρει γυμνό στους δρόμους και τελικά ρίχνεται στον Κεράτιο. Στη θάλασσα ύστερα από μέρες τον βρίσκει κάποιος Έλληνας πλοίαρχος (ο Κεφαλονίτης Σκλάβος) και τον μεταφέρει στην Οδησσό, όπου θάβεται με μεγάλες τιμές.
Απ’ εκεί τα οστά του μεταφέρονται στα 1871 στην Αθήνα και θάβονται στη μητρόπολη. Τον επόμενο χρόνο στήνεται ο αντριάντας του έξω από το πανεπιστήμιο Αθηνών, με έξοδα του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Στα αποκαλυπτήρια ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης απαγγέλει ποίημά του, που αρχίζει με τα λόγια:
Πώς μας θωρείς ακίνητος;
Που τρέχει ο λογισμός σου;
Στα 1921 η Εκκλησία μας τον ανακηρύσσει άγιο. Η μνήμη του τιμάται στις 10 Απριλίου, δηλαδή τη μέρα του απαγχονισμού του.
Η στάση του Γρηγορίου στο Εθνικό ζήτημα
Ο Γρηγόριος περισσότερο από ιεράρχης είναι μια από τις περισσότερο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες του καιρού του. Η θέση του στον Πατριαρχικό θρόνο, η καθαίρεσή του, η επαναφορά του και ο απαγχονισμός του συνδέονται με συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις και καταστάσεις.
Ο Γρηγόριος ανεβαίνει στον Πατριαρχικό θρόνο το 1897, χρόνο που σημειώνεται το «Ρεμπελιό» της Σμύρνης, και ο Ναπολέων καταλαμβάνει τα Εφτάνησα. Είναι μια κρίσιμη και πολυτάραχη εποχή, που γεννιέται από την κοσμογονία της Γαλλικής Επανάστασης και τους Ναπολεόντιους πολέμους. Η Ιερά Συμμαχία διαμορφώνει την αντίπερα όχθη. Ο Ευρωπαϊκός χώρος συγκλονίζεται αδιάκοπα από τις σφοδρές συγκρούσεις και την πολυδαίδαλη δράση της διπλωματίας. Η οθωμανική πολιτική καθώς και η ρωσική αναπροσανατολίζονται με γρήγορο ρυθμό και τα συμμαχικά μέτωπα αλλάζουν συνεχώς όψη. Στη Βιέννη συλλαμβάνεται ο Ρήγας Φεραίος που θα θανατωθεί σε λίγο στο Βελιγράδι. Η Οθωμανική αυλή απαιτεί από τον Ορθόδοξο πατριάρχη να καταδικάσει την κίνηση των Ελλήνων για συνεργασία με τη Γαλλική Επανάσταση, όπως εκφραζόταν στην κίνηση του Ρήγα Φεραίου. Ο Γρηγόριος αναγκάζεται να δεχτεί, καίει τα έργα του Ρήγα «και τον αφορίζει». Πολλοί θεώρησαν και θεωρούν την πράξη αυτή αντεθνική.
Αυτή, ωστόσο, η πληροφορία ότι ο Γρηγόριος αφόρισε το Ρήγα από πολλούς μελετητές δε θεωρείται ακριβής. Δεν υπάρχουν κείμενα του Γρηγορίου αφοριστικά του Ρήγα και του Κοραή (γιατί και τον Κοραή υποστηρίζουν ότι αφόρισε ο Γρηγόριος).
Και ο Ρήγας και ο Κοραής θεωρούνται πιστοί και αφοσιωμένοι στην Ορθοδοξία, πατριώτες και πρωτοδάσκαλοι του Γένους, όχι από τα κατοπινά αλλ’ απ’ εκείνα τα χρόνια του Γρηγορίου.
Μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να διαφώνησε με τις ιδέες των παραπάνω πατριωτών, αυτό όμως δε σημαίνει αφορισμό.
Άλλο «αφορισμός» και άλλο το «δε συμφωνούμε μαζί σου. Δεν κάνεις καλά, δεν ορθοφρονείς. Αυτά που λες δεν είναι χριστιανιακά, δεν είναι ορθόδοξα, τα καταδικάζουμε». Ο Μελ. Καλαμαράς στο έργο του «Είναι οι ρασοφόροι συμφορά του έθνους;» Αθήναι 1977 στη σελ. 91, γράφει κατηγορηματικά: «Ούτε το Ρήγα ούτε τον Κοραή κατεδίκασε ποτέ». Ο Θεριανός ισχυρίζεται ότι αυτές «οι φήμες» για αφορισμούς κλπ. προέκυψαν από τα πολλά φαγώματα των λογίων μεταξύ τους. Στα φαγώματά τους ανακάτευαν θρησκευτικές ιδέες και πεποιθήσεις.
Η αλήθεια είναι πως ο Γρηγόριος πράγματι ήταν σφοδρότατος πολέμιος των γαλλικών δημοκρατικών ιδέων (γι’ αυτές του τις θέσεις έχουμε πολλές και σοβαρές μαρτυρίες).
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και ο αγγλογαλλικός διαφωτισμός με την εκρηκτικότητά τους έγιναν για τους Ανατολικούς το σύμβολο της ασέβειας και της αθεϊας. Και βέβαια ο Γρηγόριος φύσει και θέσει συντηρητικός και ως εκ της θέσης του (ήταν ο υπεύθυνος προστάτης των ραγιάδων) θεωρούσε μέγα καθήκον του να μάχεται σθεναρά εναντίον αυτών των «επικίνδυνων ιδεών», που συμπτωματικά και η Τουρκία είχε την ίδια θέση.
Έχοντας, λοιπόν, υπόψη όλα τα παραπάνω και επιπλέον το γεγονός ότι ο Γρηγόριος πιέστηκε και εξαναγκάστηκε από τους Τούρκους να κάνει ότι έκανε (1), νομίζουμε πως κανένας καλόπιστος κριτικός δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί – με ελαφρά συνείδηση – ότι η πράξη αυτή του Γρηγορίου είναι αντεθνική. Πολύ περισσότερο δεν ευσταθεί η άποψη των κατηγόρων του Γρηγορίου. (2)
Όσοι κατηγορούν τον πατριάρχη για τον αφορισμό της Επανάστασης, έχουμε τη γνώμη πως καλό θα ήταν πριν εγκολπωθούν αυτήν την άποψη να λάβουν υπόψη τους εκτός από τα όσα παραθέσαμε πιο πάνω και τα εξής ακόμη:
Πρωτίστως κατηγορούν, λοιπόν, τον Γρηγόριο ότι «δεν ενεκολπώθη ολόψυχα το κίνημα». Και ο Κοραής όμως το θεωρούσε «άκαιρο» («Ο Αγώνας άρχισε προ του πρέποντος καιρού»). Αλλά και ο Καποδίστριας το θεωρούσε «εθνοφθόρο» και όχι βέβαια από δειλία, αλλά από φρόνηση. Ως υπουργός των εξωτερικών της Ρωσίας γνώριζε πολύ καλά την τρομερή αποφασιστικότητα του τσάρου Αλεξάνδρου Παύλοβιτς, καθώς και τι σημαίνει «Ιερά συμμαχία». Άρα η Επανάσταση ήταν φυσικό να προκαλέσει εκτός από την οργή του σουλτάνου και το θυμό των υπερδυνάμεων. Δεν μπορούσε λοιπόν ο Πατριάρχης να πάει τυχοδιωκτικά.
Σημειώσεις:
- – Υπάρχει μάλιστα η πληροφορία (Ζαχαρίας Μαθάς, Κατάλογος Ιστορικός…) ότι στον Πατριάρχη υπεδείχθη από τους Τούρκους και το περιεχόμενο του αφορισμού, (βλ. π. Αγγελοπούλου, Τα κατά τον πατριάρχην, Γρηγ., σελ. 252) και ακόμη ότι ο αφορισμός αυτός ήρθη τη Μ. Δευτέρα του 1821 σε μυστική τελετή στο Πατριαρχείο (ό.π., σ. 300)
- – Βλ. Γ.Δ. Καρανικόλα, Π. Πιπινέλη, Γ. Κορδάτου, Κυρίλλου Λαυριώτη κ.α.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
