Μέρος 4ο
Η τρίτη άνοδος του Γρηγορίου στο θρόνο συμπίπτει με την εξάπλωση της Φιλικής Εταιρείας και την άμεση προετοιμασία του εθνικού ξεσηκωμού. Υποχωρεί και πάλι στην απαίτηση των Τούρκων και καταδικάζει το κίνημα του Υψηλάντη, το οποίο λίγο πριν είχε καταδικάσει και ο Τσάρος. Ακολουθεί δηλαδή τις μεταπτώσεις της Οθωμανικής πολιτικής, αλλά και τους προσανατολισμούς της ρωσικής.
Ελπίζει να πείσει, για άλλη μια φορά, ότι αυτός υπακούει στην πολιτική του τσάρου, αλλά η κατάσταση έχει αλλάξει. Οι αρχές της Κων/λης έχουν εξαπολύσει άγριο διωγμό των Χριστιανών καθώς οι φήμες φέρνουν ως πιθανή την έκρηξη του κινήματος και μέσα στην Πόλη. Ο Πατριάρχης πρέπει να προστατέψει τους διωκόμενους. Το ίδιο θα κάνει και ο Ρώσος πρεσβευτής Στρογκάνοφ. Μέσα στη θύελλα που συγκλονίζει τον ελληνισμό οι Τούρκοι έφτασαν στα νήματα της Φιλικής Εταιρείας που οδηγούσαν στο Πατριαρχείο. Και τότε διατάχτηκε ο απαγχονισμός του Πατριάρχη.
Είναι αδύνατο να ερμηνεύσουμε τη μεταβαλλόμενη στάση του Γρηγορίου χωρίς να λάβουμε υπόψη τη μορφή της ζωής του Γένους στα χρόνια της δουλείας. Ο Πατριάρχης σαν Εθνάρχης ήταν «άκων εγγυητής της μονίμου υποταγής των ραγιάδων στον κατακτητή…». Δια να μην είναι μονίμως τεταμέναι αι σχέσεις Πατριάρχου – Πύλης, επεβάλλετο μετριοπαθής πολιτική» (Τ.Α. Γριτσόπουλος).
Παρόλο που ιδεολογικά ήταν συντηρητικός και εχθρός των προοδευτικών ιδεών δεν ήταν τουρκόφιλος. Πίστευε στο μεγάλο ρόλο της Ορθόδοξης Ρωσίας και στο ρόλο του Πατριαρχείου μέσα στα πλαίσια της ρωσικής πολιτικής. Πίστευε στον ξεχωριστό ρόλο των Ελλήνων στα πλαίσια της Ορθόδοξης Χριστιανικής κοινότητας, αλλά θεωρούσε κάθε προοδευτική ιδέα – όπως είπαμε και παραπάνω – επικίνδυνο εχθρό. Έτσι, λένε, καταδίκασε «και αφόρισε» το Ρήγα, επειδή διακήρυττε την ιδέα του δημοκρατικού μετασχηματισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που απέκλειε την παρέμβαση της Ρωσίας και το ρόλο του Πατριαρχείου, αφού δεχόταν στο κίνημα και τους Μουσουλμάνους. Δέχτηκε όμως τη Φιλική, γιατί μέσα στα πλαίσια της έβλεπε τη δύναμη της Ρωσίας και του Πατριαρχείου.
Ο Γρηγόριος, λοιπόν, προσπαθούσε να τηρεί άψογη στάση απέναντι στην Πύλη, άλλο αν αυτό που έκανε, ήταν και αυτό που ήθελε να κάνει. Η ηγετική και υπεύθυνη θέση του Πατριάρχη επέβαλλε – όπως τονίσαμε και παραπάνω – μεγάλη σύνεση και προσοχή.
Κάθε άστοχη ενέργειά του, θα είχε αντίχτυπο σε ολόκληρο το Γένος. Γι’ αυτό, σχεδόν, οι πατριάρχες προσπάθησαν να αποφύγουν κάθε προκλητική ενέργεια (ιδιαίτερα ο Γρηγόριος) που είχε θλιβερή πείρα από το αποτυχημένο κίνημα του 1770 και του «Ρεμπελιού της Σμύρνης» του 1797 με την τρομερή σφαγή των Χριστιανών.
Υπάρχει ένα ιστορικό τεκμήριο για τον αοίδημο πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’, το οποίο προφανώς οι Τούρκοι απ’ τη δική τους πλευρά ήξεραν πολύ καλά γιατί τον απαγχόνισαν. Είναι η από 28 Δεκεμβρίου 1820 επιστολή του προς τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαϊα, «έναν των ενδόξων πρωταθλητών της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων». Στην επιστολή αυτή τρανώς μαρτυρείται ότι ο Πατριάρχης και μέλος της Φιλικής Εταιρείας ήταν και συντονισμένα εργαζόταν, παρασκευάζοντας την έναρξη του Αγώνα. Να η επιστολή: (1)
«Αμφοτέρας τας τιμίας επιστολάς, δια του αγαθού πατριώτου Φούντα Γαλαξιδιώτου, ασφαλώς εδεξάμην και τους εν αυταίς τιμίους λόγους έγνων. Εχεμυθείας, αδελφέ, μεγίστη χρεία και προφύλαξις περί παν διάβημα οι γαρ χρόνοι πονηροί εισί και εν ταις φιλοπατριώταις έστι και μοχθηρών ζύμη, αφ’ ης ως από ψωραλέου προβάτου φυλάττεσθε. Κακόν γαρ πολλοί μηχανώνται δια το της φιλοπλουτίας έγκλημα. Διο την αγαθήν εξελέξω μερίδα κοινολογών μοι, εμπιστευμένοις πατριώταις, τα εχεμυθίας δεόμενα. Οι Γαλξιδιώται, ους επιστέλλεις μοι συνεχώς, πεφροντισμένως ενεργούσι και αφ’ ων έγνων αδύνατον αντί παντός τιμίου ουδ’ ελάχιστον λόγον έρκος οδόντων φυγείν, ου μόνον τα σα, αλλά και τα των εν Μορέα αδελφών γράμματα κομίζουσί μοι. Η του παπά Ανδρέα πράξις πατριωτική μεν τοις γιγνώσκουσι τα μύχια, κατακρίνουσι δε οι μη ειδότες τον άνδρα. Κρύφα υπερασπίζου αυτόν, εν φανερώ δε άγνοιαν υποκρίνου, έστι δε ότε και επέκρινε τοις θεοσεβέσιν αδελφοίς και αλλοφύλοις ιδία πράυνον τον Βεζύρην λόγοις και υποσχέσεσιν αλλά μη παραδοθήτω εις λέοντος στόμα. Άσπασον συν ταις εμαίς ευχαίς τους ανδρείους αδελφούς, προτρέπων εις κρυψίνοιαν δια τον φόβον των Ιουδαίων. Ανδρωθήτωσαν ώσπερ λέοντες και η ευλογία του Κυρίου κρατύνει αυτούς, εγγύς δε έστι του Σωτήρος το Πάσχα. Αι ευχαί της εμής μετριότητος επί της κεφαλής σου, αδελφέ, μου Ησαϊα. Γεώργει ακαμάτως και όλβια γεώργια δώσει σοι ο Πανύψιστος».
Δεν είναι η θέση εδώ για να υπομνηματίσουμε το σπουδαίο τούτο κείμενο, του οποίου άλλα σημεία θα προσελκύσουν την προσοχή του ιστορικού. Εμείς αρκούμεθα να υπογραμμίσουμε σ’ αυτό την κένωση της Εκκλησίας χάρη του Έθνους. Αναμφίβολα ήξερε ο ιερομάρτυρας Πατριάρχης τον νόμο του Ευαγγελίου και είχε βέβαια βαθιά συνείδηση της ιερατικής του ιδιότητας, αλλ’ όμως χάρη του Έθνους, χάρη της Πατρίδας δίδασκε την υποκριτική άγνοια και προέτρεπε σε κρυψίνοια, αυτά ήταν τα μέσα που έμεναν στους υπόδουλους για την άμυνα και την υπεράσπισή τους, μέχρι την φανερή τους εξέγερση, τα οποία ένας θνητός θα ονόμαζε σύνεση και περισκεμμένη φρόνηση. «Κρύφα υπερασπίζου αυτόν, εν φανερώ δε άγνοιαν υποκρίνου». «Άσπασον συν ταις εμαίς ευχαίς τους ανδρείους αδελφούς προτρέπων εις κρυψίνοιαν»…
Ύστερα από τα παραπάνω δεν είναι ν’ απορεί κανείς πως είναι δυνατόν να κατηγορείται ο Γρηγόριος ότι δεν είχε σχέση ευνοϊκή με τον Αγώνα της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας; Άραγε ο Γέρος του Μοριά, αν είχε υπόψη του το παραπάνω γράμμα του Γρηγορίου θα έλεγε την περιβόητη φράση: «Αυτός ο Πατριάρχης έκανε ότι του έλεγε ο σουλτάνος»;
Σημείωση:
Το γράμμα αυτό του Πατριάρχη αναφέρεται στον πρόλογο (σελ. 15-16) του βιβλίου της Ελένης Ε. Κούκκου, Νικηφόρος Θεοτόκης, εν Αθήναις 1973.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
