Μέρος 5ο

Υποκύπτει, λοιπόν, ο Γρηγόριος στην πίεση των κρατούντων και καταδικάζει τον Αγώνα, αλλά ξέρει καλά πως ο αφορισμός δεν θα λειτουργήσει, όπως ήθελαν οι Τούρκοι. Ο αφορισμός – κατά μία πολύ βάσιμη εκδοχή – χρησίμευσε αρχικά ως πειστήριο, για να φανεί η μη συμμετοχή του Γένους στην εξέγερση των παραδουναβίων Ηγεμονιών και να αποφευχθεί η σφαγή (Βασ. Σφυρόερας).

Οι ίδιοι οι επαναστάτες, όπως είπαμε ήδη, αντελήφθηκαν τη σημασία του αφορισμού του Πατριάρχη. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης έγραφε προς τους Σουλιώτες: «Ο Πατριάρχης βιαζόμενος υπό της Πόρτας σας στέλνει αφοριστικά… Εσείς όμως να θεωρείτε αυτά ως άκυρα, καθ’ ότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του Πατριάρχου» και ο Αναστάσιος Εμμανουήλ Παπάς σε γράμμα του: «… τέτοιοι αφορισμοί δεν έχουν πέραση, γιατί είναι φτιαγμένοι κατά διαταγή του Σουλτάνου…» και αυτός ο Ανδρέας Λασκαράτος έγραφε στα 1872 στον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη για το Γρηγόριο: «Ευλογώντας μέσα στην ψυχή του την Επανάσταση βρέθηκε αναγκασμένος να την αφορίσει για να γλυτώσει τους διατρίβοντας εις την Τουρκίαν ομοεθνείς και ομοθρήσκους του!...»

Ο Σπύρος Τρικούπης στον πρώτο τόμο της Ιστορίας του γράφει για το Γρηγόριο: «… εταίρος ο εστί, συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας, δεν ήτο και όχι μόνο ουδόλως ενεθάρρυνε την ελληνικήν Εθνεγερσίαν, αλλά και πάντοτε απέτρεπε τους προς ους διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρών εθνοφόρον το τοιούτον τόλμημα και τον προς ον έτεινεν σκοπόν δισεπίστευτον». Απόψεις παρόμοιες εξέφρασαν και αρκετοί άλλοι απ’ όσους ασχολήθηκαν με το θέμα αυτό.

Πρέπει όμως να επαναλάβουμε ότι στη στάση του Γρηγορίου απέναντι στο εθνικό θέμα συνέβαλαν και οι προσωπικές εκτιμήσεις. Είναι βέβαιο ότι είχε πειστεί ότι δεν ήρθε ακόμη η ώρα της Παλιγγενεσίας. Γιατί όμως να κατακριθεί αφού την ίδια εφεκτικότητα έδειξαν και ο Κοραής και ο Καποδίστριας; Γνώριζε, όπως είπαμε, την προετοιμασία του Αγώνα. Την πληροφορήθηκε στο Άγιο Όρος από τον Φαρμάκη. Φύλαξε τα μυστικά των Φιλικών, αλλά δεν ορκίστηκε φιλικός για λόγους προνοίας. Αυτός που έκαψε τα έργα του Ρήγα και τον «αφόρισε» καλύπτει τη Φιλική Εταιρεία, γιατί πιστεύει πως είναι κίνηση της Ρωσίας.

Εξάλλου οι Φιλικοί κάνουν ό,τι μπορούν για να πείσουν πως πίσω τους βρίσκεται η Ρωσία και ο Καποδίστριας. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν είχε άμεση επαφή με τις ρωσικές αρχές, αλλά γνωρίζουμε πολύ καλά τις σκέψεις του. Την ίδια στάση άλλωστε γνωρίζουμε πολύ καλά τις σκέψεις του. Την ίδια στάση άλλωστε τήρησαν και άλλοι, όπως ο Άνθιμος Γαζής. Από την αλληλογραφία του Φιλικού Π. Σέκερη ξέρουμε τη συνεργασία του Γρηγορίου με την Εταιρεία. Οι Φιλικοί τον θεωρούσαν φίλο τους και τον αποκαλούσαν συνθηματικά «παλιότερον». Το «κιβώτιον του ελέους», κατά τον Ι. Φιλήμονα, συγκέντρωνε χρήματα για τον Αγώνα.

Με την πικρή πείρα όμως που είχε ο Γρηγόριος ήταν εύλογο να τρομάζει με την ιδέα της αποτυχίας. Έτσι ως Γρηγόριος γνώριζε τα πάντα για τη Φιλική Εταιρεία, ως Πατριάρχης όμως φρόντιζε να τα αγνοεί.

Αυστηρές κρίσεις όμως για το Γρηγόριο διατύπωσαν και οι σύγχρονοί του όπως οι Σ. Μακραίος, Αδ. Κοραής, Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας κ.α. Ο Εθνάρχης των Ρωμιών δεν είναι δυνατόν να μείνει έξω από τις ιδεολογικές συγκρούσεις της εποχής. Η διαχρονικά διαμορφωμένη άρνηση εκφράζεται με τις θέσεις: δεν ευνοούσε την επανάσταση, γιατί δεν πίστευε στην επιτυχία της, η θυσία του συνεπώς δεν μπορεί να θεωρηθεί εθνική. Υπογραμμίζεται επίσης ο συντηρητισμός του και η αντιδραστικότητά του στα νέα ρεύματα. Η αντίδραση μιας μερίδας του Έθνους απέναντί του εκδηλώθηκε έντονα ήδη το 1871;

Όταν το λείψανο του Γρηγορίου μεταφέρθηκε από την Οδησσό στην Αθήνα και τοποθετήθηκε στο μητροπολιτικό ναό με επιδίωξή της την ανακήρυξή του σε άγιο.

Εδώ θα πρέπει ν’ αναφέρουμε και το εξής γεγονός που μας παραδίδει ο σοφός ιστορικός των Πατριαρχείων ο Μ. Γεδεών: Στα 1871 μετά την μεταφοράν του λειψάνου του από την Οδησσό, ζητήθηκε από μερικούς μητροπολίτες η καταρίθμησή του στο χώρο των αγίων. Ο τότε αρχιεπίσκοπος Θεόφιλος συγκάλεσε τους αρχιερείς της Συνόδου και τους παρεπιδημούντας εν Αθήναις σε σύσκεψη, από την οποίαν, αφού έβγαλε έξω τους δύο γραμματείς, «είπε τόσα επίμεμπτα δια την ζωήν του Γρηγορίου ώστε να συνομολογήσωσι πάντες ότι έπρεπε ο Γρηγόριος ο Ε’ να μείνει έξω από του χορού των αγίων» και ο Μ. Γεδεών προσθέτει: «Ταύτα μοι είπεν εμπιστευτικώς, ότε συνηντήθη μετ’ αυτού το 1877, ο αρχιεπίσκοπος της Ζακύνθου Νικόλαος Κατραμής». Βέβαια ο Θεόφιλος γνώριζε καλά το χαρακτήρα του Γρηγορίου, γιατί προ του 1821 διέμενε στην Κων/λη ως διάκονος του μητροπολίτη Δέρκων Γρηγορίου. Εμείς, ωστόσο, ακριβώς λόγω της σοβαρότητας του γεγονότος, δεν είμαστε σε θέση να εκφράσουμε με εικασίες, κάποια θέση.

Ένα επίσης θέμα που ενοχλεί τους επικριτές του είναι οι αντεπαναστατικές «κατάπτυστες εγκύκλιοι και οι αφορισμοί του» (Γ.Δ. Καρανικόλας): «Τω 1806 ότε η Πύλη ηγωνίζετο να καταστείλει την εν Πελοποννήσω έξαψιν των πνευμάτων ο Πατριάρχης εκδίδει σφοδράν εγκύκλιον προς πάντας τους μητροπολίτας της Πελοποννήσου συνιστών τυφλήν υποταγήν προς τον Σουλτάνον» (Π. Πιπινέλης)

«Τω 1807, κατά την εις το Αιγαίον εμφάνισιν του Σενιαβίν γράφει εις τους νησιώτας παραινετικά γράμματα να μείνωσι πιστοί εις την Πύλην» (Π. Πιπινέλης). «Η καλογερίστικη φρασεολογία που χρησιμοποιεί και οι χαρακτηρισμοί αποτελούν μοναδικό μνημείο γραπτού λόγου γιομάτο μίσος, μισαλλοδοξία και ανθελληνισμό» (Γ.Δ. Καρανικόλας, ό.π., σελ. 57).

ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ

επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ

Συνεχίζεται