(6ο μέρος)

Σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και της δράσης των Φαναριωτών υπάρχει η φωτεινή πλευρά αλλά υπάρχει και σκοτεινή. Έτσι, λοιπόν, και η ανάμιξη των Φαναριωτών στα εκκλησιαστικά θέματα δεν ήταν πάντα ευεργετική. Σε ολόκληρο τον «αιώνα των Φαναριωτών» (1669-1774) οι Φαναριώτες είχαν μια επιβολή, που έφτανε μέχρι και την καταδυνάστευση της Εκκλησίας. Η Εκκλησία ήταν μονίμως υπερχρεωμέη, είχε συνεχή πολιτική και οικονομική εξάρτηση από τους Φαναριώτες· και ασφαλώς βοήθησαν την Εκκλησία ηθικά και οικονομικά, αλλά συχνά μετέφεραν στο χώρο της τις φιλοδοξίες τους και τους ανταγωνισμούς τους. Οι ιστορικοί της εποχής Σέργιος Μακραίος και Αθανάσιος Υψηλάντης αναφέρουν πλείστα όσα παραδείγματα απροσχημάτιστης επέμβασης στα εκκλησιαστικά πράγματα: ωμοί βιασμοί, ραδιουργίες, εξαγορά συνειδήσεων, σφετερισμοί εκκλησιαστικών χρημάτων και ευτελούς αργυρολογίας. Αυτοί καθόριζαν με βάση τις μεγαλύτερες προσφορές τους πατριάρχες και μητροπολίτες. Η διείσδυση της τάξης των Φαναριωτών στα πράγματα της Εκκλησίας επέφερε πολλά δεινά και κυρίως μια εξασθένηση των δεσμών της Εκκλησίας με το ποίμνιό της. Ο μετριοπαθής ιστορικός Κωνσταντίνος Κούμας λέει ότι «Οι ηγεμόνες (Φαναριώτες) έγιναν προστάται, ήγουν, το αληθέστερον σφετερισταί των εκκλησιαστικών δικαίων». Αλλά και ο Αθανάσιος Υψηλάντης - αν και Φαναριώτης - δε διστάζει να τους κατηγορήσει.

Σημείο αντιλεγόμενο επίσης είναι και ήταν η θέση των Φαναριωτών, ο ρόλος τους, στην ιστορία του αναγεννόμενου Ελληνισμού, της Επανάστασης του 1821 και μετέπειτα.

Οι πρώτες κρίσεις που διατυπώθηκαν ήταν καταδικαστικές.

Για τον Ανώνυμο συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας (1806) οι Φαναριώτες είναι «οι βρωμοάρχοντες της Κων/λεως». Στα ίδια χρόνια ο στιχουργός του Ρωσοάγγλου βάζει στο στόμα ενός Φαναριώτη την απερίφραστη δήλωση «της Ελλάδος η ελευθερία εις εμέ είναι πτωχεία». Αργότερα ο Κοραής με απανωτές εγκυκλίους του θα προειδοποιεί τους επαναστατημένους Έλληνες ότι οι «Τουρκοπρίγκηπες» του Φαναρίου βυσσοδομούν για να πετύχουν συμβιβασμό με την Πύλη και να ανακηρυχθεί η απελευθερωμένη Ελλάς φόρου υποτελής επαρχία του σουλτάνου με ηγεμόνα Φαναριώτη είτε να φέρουν από την Ευρώπη βασιλιά του οποίου βέβαια θα είναι αυτοί οι αυλικοί και οι σύμβουλοι.

Οι κατήγοροί τους είναι πολλοί, αλλά πρέπει να παραδεχτούμε ότι τα πολλά και μεγάλα τους ελαττώματα δεν κατέπνιξαν τις εθνικές τάσεις των ελλήνων εκείνων, οι οποίες δεν εκδηλώθηκαν μόνο με ζωηρή ενίσχυση της ελληνικής παιδείας, αλλά και με πολλούς άλλους τρόπους, οι οποίοι φανέρωναν το ελληνικό τους φρόνημα.

Μέσα στους δύο αιώνες, που κυβέρνησαν τς παραδουνάβιες ηγεμονίες, υπήρξαν ηγεμόνες, που όχι μόνο δεν στήριξαν την ευτυχία τους πάνω στη δυστυχία των άλλων, όπως τους κατηγορεί ο Μ. Ζαλλώνης, αλλά αντίθετα στάθηκαν χαρακτηριστικά φιλάνθρωποι, λαμπροί, ουμανιστές, γνήσιοι Έλληνες. Ποιός θα  αμφισβητήσει τον πατριωτισμό του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ο οποίος κήρυξε την Επανάσταση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και την υποστήριξη που βρήκε από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ Σούτσο ή του αδελφού του Δημήτρη, αυτής της αγνότερης και μεγαλύτερης ίσως μορφής του '21; (1)

Αλλά και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο άνθρωπος με τα φαναριώτικα ελαττώματα, υπήρξε μια κορυφαία μορφή του Ελληνικού Αγώνα, προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες και κατά την περίοδο της Επανάστασης, μα και κατόπιν.

Φαναριώτες όμως δεν ήταν μόνο οι ηγεμόνες στις παρίστριες ηγεμονίες. Φαναριώτες ήσαν και άλλοι αξιωματούχοι της Υψηλής Πύλης, όπως οι μεγάλοι Διερμηνείς και οι Δραγουμένοι του Στόλου που δεν διέφεραν από τους υπουργούς των Ναυτικών. Μεταξύ αυτών υπήρξαν φλογεροί Έλληνες, όπως ο Νικόλ. Κ. Μουρούζης, ο Ιωάννης Ν. Καρατζάς, ο Ν. Μαυρογένης και ο Στέφανος Μαυρογένης. Ο Νικόλαος Μουρούζης για να σώσει τις ελληνικές αρχαιότητες από τις λεηλασίες των ευρωπαίων περιηγητών παράγγελνε παντού να του στέλνουν ό,τι βρίσκουν (2). Κι όλος αυτός ο κόσμος, που αναμφίβολα αντιπροσώπευε μια εθνική δύναμη, πληρώνει με το αίμα του - πρώτοι οι Φαναριώτες - την οργή του σουλτάνου Μαχμούτ στην Κων/λη, όταν ξέσπασε η Επανάσταση του '21 (3).

Η ευνοϊκή θέση του Αλέξανδρου Σούρτζα (1913) για τους Φαναριώτες - «Πιστεύομε ότι δεν θα θεωρηθούμε ότι παραδοξολογούμε αν αντί να κατηγορήσουμε, μάλλον να τους επαινέσουμε για τις διπλωματικές τους ικανότητες, για την εξυπνότατη τακτική τους που υπήρξε ένας από τους ελπιδοφόρους συντελεστές της απελευθέρωσης των Χριστιανικών λαών της Ανατολικής Ευρώπης" - είναι αρκετά ρεαλιστική, γιατί εκφράζει το φιλελεύθερο κοσμοπολίτικο πνεύμα τους, το οποίο όμως ποτέ δεν υποσκέλισε την εθνική τους συνείδηση.

«Αλλ' ανεξάρτητα από τη θετική ή αρνητική τους προσφορά στο έθνος και πέρα από την ηθική αποτίμηση των πράξεών τους οι Φαναριώτες αποτελούν - μετά τους κλεφταρματολούς ίσως - το πιο δυναμικό, το πιο ζωντανό κύτταρο του νέου ελληνισμού που τριών ή τεσσάρων αιώνων χαυνωτική δουλεία δεν μπόρεσε να του ναρκώσει τη θέληση να ζήσει και ν' αγωνιστεί με όλα τα μέσα για καλύτερη τύχη» (4).

Σημειώσεις:

1. - Ο Αλέξανδρος και ο Δημήτριος ήταν γιοι του Κων/νου Υψηλάντη. Η ηγεμονία του ήταν ιστορία εθνική. Στην αυλή του μιλούν για την απολύτρωση του Γένους. Τα παιδιά του γαλουχούνται με την εθνική ιδέα, και εκείνος δεν σκέπτεται παρά πως θα ελευθερωθεί η Ελλάδα με στρατό αποτελούμενο από ραγιάδες.

2. - Ο Ν. Μουρούζης προσπάθησε να σώσει το άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου από την αρπαγή της από τους Γάλλους, αλλά το πλοίο που έστειλε για να μεταφέρει το υπέροχο αυτό έργο στην Κων/λη έφτασε, όταν ήταν πλέον αργά.

3. - Οι Φαναριώτες όμως δεν ήταν μόνο αυτοί, που έχουμε αναφέρει ως τώρα, ήταν και άλλοι, άτομα που δεν ασχολήθηκαν με την πολιτική ή τη διπλωματία και που δεν κατέλαβαν ποτέ διοικητικές θέσεις ή αξιώματα της Υψηλής Πύλης. Ήταν άτομα που διακρίθηκαν στην τέχνη και τον πολιτισμό και που μέσα από το έργο τους υπηρέτησαν τον ελληνισμό και την Ορθοδοξία, όπως π.χ. ποιητές, που έζησαν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Ο Χριστόπουλος και ο Βηλαράς - αυτοί οι Διόσκουροι της νεοελληνικής ποίησης - ο Καισάριος Δαπόντες, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, ο Αλέξ. Κάλφογλου κ.α. Αυτοί προπαγάνδισαν τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αποδοκίμαζαν όμως έντονα τον «μοντερνισμό», την «ξενομανία» που είχε διεισδύσει στην υψηλή κοινωνία των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Θεωρούσαν ότι αυτός ο ξενόφερτος τρόπος ζωής, ιδίως ο γαλλικός, είναι επικίνδυνος για τον ελληνισμό, την Ορθοδοξία και τους νέους.

4. - Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Δομή, τομ. 34, σελ. 164

ΤΕΛΟΣ