Παναγία Σουμελά.
Σύμφωνα με την παράδοση, το 386 οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος είδαν να εμφανίζεται στον ύπνο τους η Παναγία, η οποία τους είπε να ακολουθήσουν την εικόνα της και όταν τη βρουν, να της κτίσουν ένα μοναστήρι και να την τοποθετήσουν εκεί.
Ακολουθώντας την εικόνα οι δύο μοναχοί, έφθασαν στο μακρινό Πόντο και στη θέση της εύρεσής της, σε μία απόκρημνη θέση πάνω στο όρος Μελά, έχτισαν το πανέμορφο μοναστήρι, όπου τοποθέτησαν την περίφημη εικόνα, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.
Η Μονή αποτέλεσε το καταφύγιο όλων των μοναχών του Πόντου και τα θαύματα της Παναγίας οδήγησαν πολλούς προσκυνητές στο μακρινό Πόντο, που ζητούσαν τη βοήθειά της.
Η σπουδαιότητα της Μονής και τα πλούτη της την κατέστησαν στόχο πολλών επιδρομέων, αλλά με θαυματουργικό τρόπο η Παναγία έδιωχνε τους εισβολείς. Στη μακρόχρονη ιστορία της όμως η Μονή υπέστη πολλές επιδρομές και καταστροφές και ανασυστάθηκε το 644 από τον όσιο Χριστόφορο, που κατάγονταν από την Τραπεζούντα.
Πολλοί αυτοκράτορες του Βυζαντίου, όπως ο Ιωάννης Β΄Κομνηνός(1285-1293), ο Αλέξιος Β΄Κομνηνός (1293-1330), Βασίλειος Α΄Κομνηνός (1332-1340), προίκισαν τη Μονή με δωρεές, της έδωσαν πολλά προνόμια και μεγάλη περιουσία.
Ο Μανουήλ Γ΄Κομνηνός(1390-1417) πρόσφερε στη Μονή ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με το Τίμιο ξύλο, που σήμερα βρίσκεται στη Μονή της Παναγίας Σουμελά, στο όρος Βέρμιο της Ημαθίας. Ο Αλέξιος ο Γ΄(1349-1390), τον οποίο η Χάρη της Παναγίας έσωσε πολλές φορές από διάφορους κινδύνους, οχύρωσε τη Μονή, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλιά της κτίσματα.
Της χάρισε 48 χωριά και διόρισε 40 μόνιμους φρουρούς, για να την προστατεύουν και για τις πολλές υπηρεσίες του προς τη Μονή, ονομάστηκε από τους μοναχούς ως ο Νέος Κτήτωρ. Mέχρι το 1650 σωζόταν έξω από την πύλη του ναού η ιαμβική επιγραφή «Κομνηνός Αλέξιος εν Χριστώ σθένων / πιστός Βασιλεύς, Στερρός, Ένδοξος, Mέγας / Αεισέβαστος, Ευσεβής, Αυτοκράτωρ / Πάσης Ανατολής τε και Ιβηρίας / Κτήτωρ πέφυκε της Μονής ταύτης νέος (1360 μ.X.) INΔ IΓ΄».
Πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Κομνηνοί στο μοναστήρι, επικυρώθηκαν επί Τουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλλια και οι σουλτάνοι Βαγιαζήτ Β΄, Σελήμ Α΄, Μουράτ Γ΄, Σελήμ Β΄, Ιμπραήμ A΄, Μωάμεθ Δ΄, Σουλεϊμάν Β΄, Μουσταφά Β΄, Αχμέτ Γ΄, αναγράφονται στους κώδικες της Μονής σαν ευεργέτες. Όταν κάποτε ο σουλτάνος Σελήμ αρρώστησε βαριά, ζήτησε τη βοήθεια της Παναγίας, η οποία τον θεράπευσε.
Το 1860 κοντά στη σπηλιά χτίστηκε ένα τετραώροφος ξενώνας με 72 δωμάτια, χώροι υποδοχής επισκεπτών και βιβλιοθήκη, όπου φυλάσσονταν πολλά αρχαία χειρόγραφα και το πρώτο Ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Ακρίτα.
Σε ένα από αυτά τα παρεκκλήσια, της Αγίας Βαρβάρας, το 1922 οι μοναχοί έκρυψαν τη θαυματουργή εικόνα, το Σταυρό του αυτοκράτορα Μανουήλ Γ΄ του Κομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου. Μετά το 1922 οι Τούρκοι λεηλάτησαν και κατέστρεψαν το μοναστήρι, το οποίο ερειπώθηκε.
Τα τελευταία χρόνια η Μονή, για τουριστικούς σκοπούς, ανακαινίστηκε και αποτελεί ένα σημαντικό προσκυνηματικό χώρο, όπου το Δεκαπενταύγουστο πραγματοποιείται Θεία Λειτουργία, πρωτοστατούντος του Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Τα κρυμμένα από τους μοναχούς κειμήλια και η Άγια Εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1930, κατόπιν συμφωνίας του Ισμέτ Ινονού και του Ελευθερίου Βενιζέλου.
