Μέρος 39ο
Γ. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΕΡΙΜΝΑΣ
Βάρη ασήκωτα για το Πατριαρχείο, όπως σημειώσαμε στο προηγούμενο δημοσίευμά μας, παρ’ όλα αυτά μέσα στα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνέχισε να υπάρχει. Ο Πατριάρχης δε μπορούσε να χρησιμοποιήσει τον μεγαλοπρεπή καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας, που είχε μετατραπεί σε τζαμί, αλλά με διάταγμα του Σουλτάνου έγινε πολιτικά υπεύθυνος για όλο το χριστιανικό πληθυσμό της αυτοκρατορίας, γεγονός που έδινε νέες εξουσίες όχι μόνο πάνω στους Έλληνες, αλλά και πάνω στους Σλαβικούς και τους Ρουμανικούς πληθυσμούς της Βαλκανικής… Το Πατριαρχείο όμως παρέμεινε συχνά το θύμα του Μουσουλμανικού διωγμού, και της διαφθοράς της Οθωμανικής Αυλής· μετέφερε όμως τη Βυζαντινή κληρονομιά στη σύγχρονη εποχή… (1)».
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα πιο πολύτιμα και μόνιμα χαρακτηριστικά του βυζαντινού Χριστιανικού Πολιτισμού είναι ριζωμένα στη Χριστιανική Ορθοδοξία.
Επεκτείναμε κάπως την εικόνα της Τουρκικής καταπίεσης και διαφθοράς σε βάρος των κατακτημένων, που δώσαμε τελειώνοντας το προηγούμενο κεφάλαιο και κυρίως στη σχέση Εκκλησίας και Τουρκικής διοίκησης. Πολλοί ιστορικοί επιμένουν ότι αρκετοί σουλτάνοι έδειξαν «μεγαλοψυχία» και θέσπισαν αρκετά «φιλελεύθερα μέτρα» υπέρ των κατακτημένων:
Υπήρξαν βέβαια μερικοί σουλτάνοι που θέλησαν ή καλύτερα εξαναγκάσθησαν να φέρουν κάποιες μεταρρυθμίσεις υπέρ των Χριστιανών: Το «Νιζάμι Τζεδίδ» (Νέα Διαταγή) που εξέδωσε το 1690 ο Μουσταφά Κιοπρουλού βελτίωνε, θεωρητικά τουλάχιστον, τη θέση των ραγιάδων. Αργότερα με τις συνθήκες του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), του Ιασίου (1792) και της Κων/λης (1800) η Πύλη αναλάμβανε την υποχρέωση να σέβεται τη θρησκευτική ελευθερία των υπηκόων της, να προστατεύει την κτηματική τους περιουσία και παρείχε το δικαίωμα στους Ρωμιούς να επεμβαίνουν υπέρ τυχόν καταπιεζομένων Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο Αβδούλ Χαμίτ (1774-1789) εξέδωσε φιρμάνι με το οποίο, κατά τον ιστορικό της εποχής Σέργιο Μακραίο, απαγόρευε αυστηρά σε κάθε Τούρκο άρχοντα να ασκεί βία και αδικία ή άλλη ενόχληση στους μητροπολίτες και τους επισκόπους. Και ο διάδοχος του Σελήμ ο Γ’ (1789-1807) που υπόγραψε τις δύο τελευταίες συνθήκες, εξέδωσε επίσης ιδιαίτερο φιρμάνι με το οποίο εγγυόταν τη θρησκευτική ελευθερία των υπηκόων του και το δικαίωμα να χτίζουν ναούς, όπως σημειώνει ο σύγχρονος με τα γεγονότα ιστορικός Κων/νος Κούμας «ποτέ δεν εκτίσθησαν εις την Τουρκίαν τόσαι και τοιαύται περικαλείς εκκλησίαι ως επί των ημερών του Σελήμ».
Πάντως, κι όταν ακόμα οι εγγυήσεις αυτές δινόταν καλοπροαίρετα, ελάχιστα επηρεάζουν τη μακρά παράδοση αυθαιρεσίας και καταπίεσης σε βάρος των ραγιάδων. Όσα ευεργετικά μέτρα κι αν έλαβαν, παρέμεναν σχεδόν πάντοτε στα… Χαρτιά· ελάχιστα βελτιώθηκε η θέση τους κι ο Πατριάρχης δεν έπαψε ποτέ να είναι «δέσμιος βασιλιάς δέσμιου λαού», όπως προσφυώς έγραψε ο Α. Prokes Osten (2).
Πρώτη περίοδος 1453-1669
Ο πρώτος μετά την Τουρκική κατάκτηση αιώνας μπορεί γενικά να χαρακτηριστεί ως «αιώνας πνευματικού σκότους». Ελάχιστα «κοινά σχολεία» λειτουργούσαν στα μοναστήρια ή στις εκκλησιές, παρέχοντας στοιχειώδη γνώση γραφής και ανάγνωσης στους μαθητές. Η ελληνική παιδεία κινδύνεψε να εξαφανιστεί στην Ανατολή. Με την Εκκλησία και τον Κοινοτικό θεσμό σώθηκε παρόλες τις ελλείψεις της. Οι δεσμοί της Ανατολικής Εκκλησίας με την Παιδεία και ειδικότερα με τη σχολική εκπ/ση, ανάγουν την αρχή τους στην πρώιμη βυζαντινή εποχή. Έτσι, η Εκκλησία είναι έτοιμη και έμπειρη να αναλάβει, ως Εθναρχία πλέον, την παιδεία του υπόδουλου Γένους μέσα στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συγχρόνως ο Ελληνισμός μαζί με όλη τη Ρωμιοσύνη θα βρει το δρόμο σ’ αυτή τη νέα του πραγματικότητα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Εκκλησία αυτής της περιόδου κατορθώνει ν’ ανταποκριθεί επάξια σ’ αυτήν την τόσο δύσκολη αποστολή. «Δεν δυνάμεθα να μην θαυμάσωμεν τον μέγα χαρακτήρα τον οποίον έδειξε ο κλήρος. Εν τω μέσω των δεσμών και βασάνων και έμπροσθεν της επονειδίστου αγχόνης και υπό την ανθρωποκτόνον αξίνην, πολλοί εξ αυτών παρωρμώντο ν’ αρνηθώσι τον Χριστόν προς διαφύλαξιν της ζωής των και απόλαυσιν πολλών άλλων επίγειων αγαθών, αλλ’ όλοι μέχρι ενός επροτίμησαν βασάνους» (3).
Σημειώσεις:
1.- Ιω. Μέγεντορφ, Βυζαντινή κληρονομιά. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1990.
2. – Α. Prokes Osten, Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων κατά του Οθωμανικού Κράτους εν έτει 1821 και της ιδρύσεως του Ελληνικού Βασιλείου, μεταφρ. Γ. Εμμ. Αντωνιάδου, εν Αθήναις 1868, σελ. 3.
3. – Σ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Λονδίνο 1883, σελ. 114.
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
Συνεχίζεται
