Πρόσφατα οι «καλοί» μας γείτονες γιόρτασαν με χολυγουντιανή επισημότητα τη μάχη του Μαντζικέρτ , τότε που στις 26 Αυγούστου 1071 κατά τύχη νίκησαν ένα μικρό μέρος της στρατιάς του τραγικού Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ρωμανού Διογένη
Νίκησαν το μέρος του στρατού που έμεινε πιστό στον Αυτοκράτορα , την προσωπική του φρουρά, τους περίφημους Βάραγγους , σώμα που αποτελούνταν από «ξένους» , Σκανδιναβούς, Ρώσους, Αγγλοσάξονες , οι οποίοι έπεσαν μέχρις ενός , πράγμα που δεν έκαναν αρχικά οι δυνάμεις του Ιωσήφ Τραχανιώτη και του Νορμανδού Ουρσέλ ντε Μπαγιέλ που ήταν στο Χλίατ , αλλά και οι δυνάμεις που διοικούσε ο Ανδρόνικος Δούκας , ο οποίος εγκατέλειψε τον Αυτοκράτορα αρπάζοντας την ευκαιρία της προδοσίας για να ξεφορτωθεί αυτόν και τους ενοχλητικούς στρατιωτικούς που διέβλεπαν τον τουρκικό κίνδυνο και ήθελαν να τον «πατάξουν» πριν είναι πολύ αργά.
Έτσι λοιπόν οι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στη Μ. Ασία και σιγά-σιγά κατόρθωσαν να εκτοπίσουν τους Βυζαντινούς να την εκτουρκίσουν και να απειλήσουν και την ίδια την Πόλη.
Όμως οι σκηνοθέτες της φιέστας έκαναν μεγάλα άλματα στο χρόνο και έφτασαν στην Άλωση, στην Βιέννη, στη μέγιστη ακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και από εκεί ξεχνώντας τη συρρίκνωση και τις συνεχείς ήττες έφτασαν στο σήμερα , διαλαλώντας ότι θα κάνουν την περιοχή <<μπάχαλο>> αν οι γείτονές τους (Νότιοι , Δυτικοί Ανατολικοί), οι πάντες δηλαδή , δεν τους παραχωρήσουν ότι λαχταρά η ψυχή τους , δύναμη , κυριαρχία και πλούτο. Αυτά δηλαδή που είχαν επί Οθωμανικής εποχής. Τι κι αν το διεθνές δίκαιο , οι διεθνείς συνθήκες , οι διακρατικές συμφωνίες ορίζουν τα σύνορα , την υφαλοκρηπίδα , την ΑΟΖ. Οι Τούρκοι εισάγουν την έννοια της ισχύος λέγοντας πως θα χρησιμοποιήσουν στρατιωτική βία. Βέβαια οι μεγάλες δυνάμεις ενήργησαν πολλές φορές μ αυτόν τον τρόπο και κάτι αντίστοιχο προσπαθεί να κάνει η Τουρκία.
Κάτι τέτοιες χρονικές συγκυρίες δεν μπορεί να μην αναλογισθεί κανείς τι θα μπορούσε να έχει συμβεί αν πριν από 100 χρόνια η τότε Δεξιά πολιτική παράταξη δεν συμπεριφέρονταν τόσο ανεύθυνα , τόσο κοντόφθαλμα , τόσο μικροπολιτικά και συναινούσε σε μια έστω κατ’ επίφαση «εθνική ενότητα» με στόχο την ολοκλήρωση των ονείρων του Ελληνισμού και την περιθωριοποίηση του «Ασιάτη κακοποιού».
Άραγε οι «επίγονοι» εκείνων των τραγικών για το έθνος πολιτικών, που κυβερνούν σήμερα παριστάνοντας τους σωτήρες, εξαιτίας του «μπάχαλου» που κληρονόμησαν από τους άλλους σωτήρες, εξ Αριστερών, που υπονόμευσαν και εκείνοι «ουκ ολίγο» την εθνική προσπάθεια τότε, παραδέχονται τα λάθη της παράταξής τους. Υποθέτω πως όχι.
Πάντως ο «Ινστρούχτοράς τους» Ιωάννης Μεταξάς στο ημερολόγιό του στις 5-1-1941 έγραψε «…..….θα μας συγχωρήση ο θεός το 1915; Φταίμε όλοι ! και ο Βενιζέλος ακόμα! Τώρα αισθάνομαι πόσο έφταιξα!....».
Ας επανέλθουμε όμως.
Το χρονικό άλμα που έκαναν οι σκηνοθέτες της τουρκικής φιέστας είναι πολύ μεγάλο . σχεδόν 4,5 αιώνες. Έγιναν πάρα πολλά εκείνους τους αιώνες και καλό είναι να τα αναφέρουμε για να γίνουν γνωστά στους αναγνώστες και στους φιλίστορες.
Η νίκη του Αλπ Αρσλαν το 1071 στο Μαντζικέρτ , καθώς και η αντίστοιχη του 1176 στο Μυριοκέφαλο από τον ΚΙλίτζ Αρσλάν παγίωσε την τουρκική παρουσία στη Μ. Ασία παρότι οι Βυζαντινοί προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν δυναμικά τους επικίνδυνους εισβολείς.
Βέβαια αυτό προέκυψε από το 1081 και μετά , από τη δυναστεία των Κομνηνών με πρωτεργάτη τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό ο οποίος κατήγαγε σημαντική νίκη το 1117 στο Φιλομήλιο της Φρυγίας κάτι που απέδειξε ότι οι Τούρκοι μπορούσαν να αναχαιτιστούν. Χρειαζόταν βέβαια τότε (όπως και τώρα) ικανός και αποφασισμένος ηγέτης και εθνική ενότητα. Δυστυχώς η δεκαετία 1071-1081 στην οποία κυβέρνησαν αρχικά ο Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας Παραπινάκης και ο Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης αναλώθηκε σε εμφύλιες συγκρούσεις με στόχο την εξουσία και συνεχείς ήττες από Νορμανδούς , Βούλγαρους , Σέρβους και Τούρκους.
Από το 1096 βέβαια ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός έχει να αντιπαλέψει τη βουλημική διάθεση δυτικών μικροφεουδαρχών , ματαιόδοξων ηγεμονίσκων , τυχοδιωκτικών ομάδων ,αλλά και την προσπάθεια του Πάπα της Ρώμης να κυριαρχήσει επί του συνόλου της Χριστιανοσύνης.
Οι Σταυροφόροι μπορεί να αναχαίτισαν προσωρινά τους Σελτζούκους , αλλά τα κρατίδια που δημιούργησαν ήταν μια αφορμή για όλα αυτά που θα επακολουθήσουν με τις επόμενες Σταυροφορίες και κυρίως με την 4η Σταυροφορία.
Μπορεί οι ηγέτες της 4ης Σταυροφορίας να «διαμοίρασαν τα ιμάτια» της Αυτοκρατορίας αλλά η πολιτική εξουσία του Βυζαντίου θα συγκεντρωθεί στη Νίκαια από όπου θα συνεχίσει τον αγώνα.
Έτσι στα τέλη Μαΐου 1211 ο Αυτοκράτορας Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις σε μια ομηρικού τύπου μονομαχία θα νικήσει τον Σουλτάνο των Σελτζούκων Καϊχοσρόη Α’ στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου και θα καταγάγει σημαντική νίκη η οποία θα υποχρεώσει το νέο Σουλτάνο Καϊκαούς Α’ να υπογράψει άμεσα ειρήνη.
Δυστυχώς το 1243 στη μάχη του Κιοσέ Νταγ οι Μογγόλοι θα συντρίψουν το στρατό των Σελτζούκων και θα δημιουργήσουν ένα κλίμα χάους στην Ανατολία.
Το γεγονός αυτό θα αποβεί καταστροφικό για τους Βυζαντινούς γιατί στη θέση της ανεκτικής και με περσική κουλτούρα αυτοκρατορίας των Σελτζούκων , με πολλές συγγένειες με την Βυζαντινή αυτοκρατορική οικογένεια, προέκυψαν στη δυτική Μ. Ασία μια σειρά από ανεξάρτητα μπεηλίκια των Τουρκομάνων από τα οποία θα προκύψουν τελικά οι Οθωμανοί ή Οσμανλήδες Τούρκοι.
Ένα από τα μπεηλίκια – ηγεμονίες ήταν και του Οσμάν ή Οθμάν , που με 400 οικογένειες εγκαταστάθηκε στη Δυτική Μ. Ασία στην περιοχή του Θηβασίου (Σογκούτ) και το 1302 στη μάχη του Βαφέα θα νικήσει το Βυζαντινό στρατό του Γεώργιου Μουζάλωνα και θα επιβάλλει την παρουσία του στην περιοχή.
Εκείνο το μικρό κρατίδιο θα κατορθώσει σε μικρό χρονικό διάστημα να γίνει μια τεράστια Αυτοκρατορία που εκτείνονταν από τον Ευφράτη έως το Δούναβη.
Θα είναι αυτό που σύμφωνα με τον Τούρκο ιστορικό Χαλίλ Ιναλτζίκ … «θα ξαναχτίσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως κράτος ισλαμικό» .
Θα είναι αυτό που θα αλώσει την Πόλη το 1453 και θα βυθίσει τον Ελληνισμό σε 400 αλλά και 500 χρόνια σκλαβιάς.
Το ερώτημα βέβαια το οποίο πρέπει να μας απασχολήσει πάρα πολύ σοβαρά είναι :
πώς τα κατάφεραν ;
Πώς ένα μικρό μπεηλίκι με ένα εξίσου μικρό στρατό ατάκτων ως επί το πλείστον πολεμιστών (Akinci) κατόρθωσε να νικήσει όχι μόνο τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία , η οποία άλλωστε δεν ήταν η παλαιά , κραταιά δύναμη, αλλά και τα υπόλοιπα κρατίδια Σελτζούκων και Τουρκομάνων, πώς νίκησαν τους Άραβες, τους Μαμελούκους, τους Σέρβους , τους Βούλγαρους και γενικά πώς έφτασαν δύο φορές στα τείχη της Βιέννης απειλώντας να καταλάβουν όλη την κεντρική και όχι μόνο Ευρώπη;
Ποιοι ήταν οι παράγοντες εκείνοι που συντέλεσαν στην αναπάντεχη επιτυχία των Οθωμανών;
Ποιες δομές εκμεταλλεύτηκαν και ποιες δομές δημιούργησαν; Εντέλει πόσο «Τουρκμένιοι» ήταν οι νέοι κατακτητές; Πως εκτουρκίστηκε η ελληνική ή εξελληνισμένη Μ. Ασία;
Και τέλος ποια τα μοιραία λάθη του Ελληνισμού και με ποιον τρόπο δεν θα τα επαναλάβουμε σήμερα , σήμερα που αντιμετωπίζουμε σχεδόν την ίδια επίθεση από ένα ληστρικό κράτος που επιχειρεί να ιδιοποιηθεί όπως έκανε στο παρελθόν τα περιουσιακά στοιχεία και το φυσικό πλούτο των άλλων χωρών.
ΟΙ ΛΟΓΟΙ
Ας ξεκινήσουμε από την αρχή παραδεχόμενοι πως για τις κατακτήσεις και τις νίκες χρειάζεται ένας αξιόμαχος, εκπαιδευμένος , αφοσιωμένος και οργανωμένος στρατός. Το Βυζάντιο, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία για αιώνες επικρατούσε στις συγκρούσεις με τους γειτονικούς λαούς επειδή διέθετε μια οργανωμένη πολεμική μηχανή η οποία ήταν σε θέση να συντρίψει κάθε εχθρό. Υπήρχε το βαρύ πεζικό που ήταν χωρισμένο σε Τούρμες , Μοίρες και Τάγματα καθώς και το ιππικό με τέσσερα συντάγματα , τους Σχολάριους , τους Εξκουβιτάριους , τους Ικανάτους με αρχηγούς του Δομέστικους και ισχυρότερο σώμα τους Κατάφρακτους. Επίσης υπήρχαν σώματα που φύλαγαν τις κλεισούρες , σώματα μηχανικού κ.α.
Ο Βυζαντινός στόλος για αιώνες κυριαρχούσε στη Μεσόγειο καθώς οι βυζαντινοί Δρόμωνες εφοδιασμένοι με τους «σίφωνες» που εκτόξευαν το «υγρόν πυρ» ήταν ακατανίκητοι.
Οι Τούρκοι από την εμφάνισή τους στα Βυζαντινά σύνορα το 10ο αιώνα ακολουθούσαν την τακτική του πολέμου της στέπας με τους ιππείς τους , ελαφρά εξοπλισμένους , να επιτίθενται ξαφνικά , να τοξεύουν συνεχόμενα , να προσποιούνται υποχώρηση και να εμφανίζονται ξαφνικά προσπαθώντας να κυκλώσουν τον εχθρό τους. Κάπως έτσι νικήθηκε στο Μαντζικέρτ ο Ρωμανός Δ’ Διογένης. Οι Οσμανλήδες όμως αντιλήφθηκαν ότι με αυτή την τακτική δεν μπορούν να υπερισχύσουν απέναντι στους οργανωμένους στρατούς των Ευρωπαίων.
Έτσι ο Σουλτάνος Ορχάν θα οργανώσει το στρατό σε νέα πλαίσια. Το πεζικό θα αποτελέσουν τα σώματα των Γενιτσάρων από εξισλαμισμένα παιδιά των Χριστινών (Devsirme). Τα τάγματα των γενιτσάρων θα αποτελέσουν για χρόνια το φόβητρο των ευρωπαϊκών στρατών καθώς θα εισάγουν μια σειρά από νεωτερισμούς στην πολεμική τέχνη που θα τους καταστήσουν κυρίαρχους στα πεδία των μαχών για πολλά χρόνια. Τα μουσκέτα τους , οι στολές τους , η υποδειγματική πειθαρχία τους , ο ηρωισμός τους ο τρόπος επίθεσης με τη συνοδεία της μπάντας των mehter θα δημιουργεί σύγκρυο στους αντιπάλους τους έως ότου θα ξεπεραστούν από νέα όπλα και νέες τακτικές.
Επίσης θα οργανωθεί τι ιππικό των Σπαχήδων (Sipahi) τιμαριούχων με ειδική θωράκιση ιππέων και ίππων.
Όμως το σημαντικότερο στοιχείο είναι πως το Βυζάντιο από ένα σημείο και μετά και αφού εγκαταλείφθηκε εγκληματικά ο θεματικός στρατός και τα ακριτικά σώματα , συγκροτούσε στρατό από μισθοφορικά σώματα. Φράγκοι, Νορμανδοι, αγγλοσάξονες , Ούζοι , Πατζινάκες , Σέρβοι , Βούλγαροι συγκροτούσαν πλέον το Βυζαντινό στρατό. Αυτοί ήταν συνήθως αναξιόπιστοι , άλλαζαν στρατόπεδο (συνέβη στη μάχη του Μαντζικέρτ) και πολλές φορές εμπλέκονταν σε πολιτικά παιχνίδια(Ουρσέλ ντε Μπαγιέλ). Αντίθετα οι Οσμανλήδες διέθεταν έναν στρατό αφοσιωμένων πολεμιστών (Γαζήδων) αποφασισμένων να γίνουν μάρτυρες για τον ιερό πόλεμο (Τζιχάντ). Όλοι αυτοί αποδείχτηκαν πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές από τους «επαγγελματίες» του Βυζαντίου.
Η θρησκεία υπήρξε ακόμη ένας λόγος επικράτησης των Οσμανών. Για πολλά χρόνια δεκάδες αιρέσεις βασάνιζαν το ανατολικό κομμάτι της Αυτοκρατορίας. Κατά τους Αραβοβυζαντινούς πολέμους η αντίληψη περί της απεικόνισης του θείου , του Αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ Ίσαυρου θα εισάγει την Αυτοκρατορία στη δίνη της εικονομαχίας και θα αποδώσει στον ίδιο τον Αυτοκράτορα τον χαρακτηρισμό του «Σαρακηνόφρονα». Ο μονοφυσιτισμός , οι Παυλικιανοί, ο νεστοριανισμός δημιουργούσαν σύγχυση στους κατοίκους της υπαίθρου. Από την άλλη η μεγάλη εκκλησιαστική περιουσία και η αντίστοιχη καταπίεση των αγροτών από φεουδάρχες και κληρικούς , έκαναν τους κατοίκους της υπαίθρου ανεκτικούς στους Οσμανούς. Υπήρχαν περιπλανώμενοι Δερβίσηδες οι οποίοι εκτός του ότι προπαγάνδιζαν τον ιερό πόλεμο , εξέφραζαν ένα ιδιότυπο λαϊκο-θρησκευτικό χαρακτήρα και μια ετερόδοξη εκδοχή ενός Ισλάμ ανοιχτού σε δάνεια από το Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό . Έτσι οι λαϊκές μάζες της Ανατολίας συγχωνεύονταν εύκολα με τους νεοφερμένους και αφού επιπλέον οι αγρότες δεν υφίσταντο τις αγγαρείες και τα φεουδαλικά δοσίματα των Φεουδαρχών , αλλά και τις 2 ή 3 ημέρες την εβδομάδα που δούλευαν για τον εκάστοτε «Θεοφιλέστατο» . Η Χριστιανική θρησκεία δεν διώκονταν , οι εκκλησίες λειτουργούσαν δίπλα από τα τζαμιά , υπήρχαν οι ιερείς , οι δάσκαλοι καθώς και οι αιρετοί προεστοί οι ayan. Έτσι όλα τούτα αποτελούν επεξηγηματικούς παράγοντες της επικράτησης των Οσμανλήδων και όχι μόνο….
Σημαντικότατος παράγων ωστόσο υπήρξε η σύμπραξη της ντόπιας αριστοκρατίας με τους Οσμανούς. Ο Οσμάν ιδρυτής του Οθωμανικού κράτους θα αποφύγει την παγίδα που του στήνουν Βυζαντινοί διοικητές διαισθανόμενοι τις προθέσεις του , μετά από ειδοποίηση του φίλου του Τοπάρχη του φρουρίου της Κερμέγκια Μιχαήλ Οξυγένειου. Οι δύο φίλοι βάδισαν πλέον μαζί και ο Κιοσέ Μιχάλ όπως ονομάστηκε όταν εξισλαμίστηκε ο Μιχαήλ Οξυγένειος, υπήρξε από πιο στενούς συνεργάτες του Οσμάν. Υπήρξαν και άλλες επώνυμες οικογένειες αρχόντων που συνεργάστηκαν με τους Οσμανλήδες και εξισλαμίστηκαν μαζικά αυτοί και οι δουλοπάροικοί τους. Ήταν οι «ΜΙχαηλίδιδες» (Mihalogullari), οι Εβρενοί ( Evrenosogullari) , οι Μαλκοτσίδες ( Malkocogullari) και οι Τουραχανίδες ( Turahanogullari) .
Όλοι αυτοί που ήταν μέλη μάλλον της τελευταίας βαθμίδας της Βυζαντινής αριστοκρατίας συνεργάστηκαν φιλότιμα με τους Οσμανλήδες και αποτέλεσαν τους αξιωματούχους του νέου κράτους. « Η συμβολή των Ελλήνων στην προώθηση και επέκταση των Τούρκων είναι πολύ μεγαλύτερη από ότι αφήνεται να διαφανεί από τις πηγές ( Lemerle, P 1957). Όταν τo 1284 διαλύθηκε ένα μεγάλο μέρος ρου Βυζαντινού στόλου , οι Έλληνες ναυτικοί προσχώρησαν στους Τούρκους και τους έδωσαν τη δυνατότητα να ελέγχουν πλέον τα Δαρδανέλια.
Έτσι με έναν συνειδητό αυτοχειριασμό του Ελληνισμού αφενός των Κυβερνώντων με την μυωπική αντίληψη των πραγμάτων που τους διακατείχε και αφετέρου η πολιτική εμπάθεια των εξωμοτών οι οποίοι προκειμένου να διατηρήσουν τα προνόμιά τους αλλά και να τα επαυξήσουν , συντελέστηκε η άνοδος του Οσμανικού κράτους. Θα διοικείται από το Σουλτάνο ως εκπρόσωπο της Δυναστείας του Οσμάν , αλλά οι διάφοροι αξιωματούχοι , στρατηγοί , Βεζίρηδες Δραγουμάνοι , Σαντραζάμηδες , Μπεηλερμπέηδες , Πασάδες κ.α μάλλον ήταν ακραιφνείς Έλληνες εξισλαμισμένοι.
Βλέπουμε λοιπόν πως οι Οσμανλήδες βάζοντας έναν στόχο , ενδύοντάς τον με ένα ιδεολογικοθρησκευτικό μανδύα, χρησιμοποιώντας κάθε διαθέσιμο μέσο, υιοθετώντας θεσμούς , συνήθειες , παραδόσεις από τους λαούς με τους οποίους ήρθαν σε επαφή επιδίωξαν και τα κατάφεραν τελικά να δημιουργήσουν ένα τεράστιο κράτος , στο οποίο κυριάρχησαν ως επί το πλείστον θεσμοί που το χαρακτήρισαν ως δεσποτικό και δουλικό κράτος. Όπου η ελευθερία , η περιουσία , η τιμή των υπηκόων δεν είχαν καμμιά προστασία.
Στο σήμερα τώρα. Τι πρέπει να κάνουμε για να αποφύγουμε τις απειλές και τους λεονταρισμούς των Νέο-Οσμανών.
-Καταρχήν εθνική ενότητα και ακμαίο ηθικό λαού και στρατού
-Ισχυρές ένοπλες δυνάμεις με άριστο υλικό , οπλικά συστήματα, καράβια και αεροπλάνα. Δεν θα γίνει οικονομία στον ευαίσθητο τούτο τομέα.
-Ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας οπλικών συστημάτων και της οικονομίας γενικότερα με γενναίες επενδύσεις.
- Ισχυρές συμμαχίες οικονομικής , στρατιωτικής και στρατηγικής μορφής.
- Απομόνωση της Τουρκίας καθώς στηρίζεται αποκλειστικά μόνο από το Αζερμπαϊτζάν. Η συμμαχία με τη Ρωσία και το Ιράν είναι ευκαιριακή και θα καταρρεύσει σύντομα. Ας το εκμεταλλευτούμε .
-Επιλογή του τι ακριβώς θέλουμε να κάνουμε και πως θα φτάσουμε σε αυτό.
-Ανάδειξη και αξιοποίηση της τεράστιας προσφοράς του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού και του Ελληνικού πνεύματος στην παγκόσμια ιστορία .
-Αξιοποίηση των ιστορικών σχέσεων της Ελλάδας στον αραβικό κόσμο και στη Μέση Ανατολή.
-Αξιοποίηση του άξιου ανθρώπινου δυναμικού.
-Ανακάλυψη του αδύνατου σημείου της Τουρκίας και χτύπημα εκεί.
-Αξιοποίηση της θέσης μας στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ.
Από την εμφάνιση των Τούρκων στα σύνορά μας το 10ο αιώνα και μετά, τα τραγικά λάθη των Ελλήνων και το άφθονο ελληνικό αίμα των εξωμοτών και των εξισλαμισμένων έδωσε στους πονηρούς Ασιάτες μια θέση που δεν δικαιούνταν.
Ας σταματήσουμε να κάνουμε λάθη , ας διδαχτούμε από τα λάθη των παλαιοτέρων , ας πιστέψουμε στις δυνατότητες μας και θα βγούμε νικητές και από αυτή τη δοκιμασία.
Άλλωστε είμαστε ‘Έλληνες.
Με τιμή
Γρηγόρης Γιοβανόπουλος
Δάσκαλος
Βιβλιογραφία –Πηγές
-Στρατιωτική Ιστορία, η βυζαντινοσελτζουκική σύγκρουση στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου (1211).
-Οσμανική Πραγματικότητα, Εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα, Τόμοι Α΄ και Β΄, 1990.
-Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτική Αθηνών, τόμοι Η, Θ, Αθήνα 1974
- Ιστορικά Ελευθεροτυπίας , Οθωμανική Αυτοκρατορία Αθήνα 2005.
- Στήβεν Ράνσιμαν ,Ιστορία των σταυροφοριών, Αθήνα 1970.
-N.H. Baynes – H.ST.L.B. Moss , Βυζάντιο, εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισμό, εκδόσεις Παπαδήμα , Αθήνα 1986.
-Caroline Finkel, Οθωμανική Αυτοκρατορία , εκδόσεις διόπτρα ,Αθήνα 2005.
-Tamara Talbot Rice, ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών
