(14ο Μέρος)

Συνεχίζουμε την επιλογική επισήμανση των κορυφαίων στοιχείων, που συγκροτούσαν την ξεχωριστή προσωπικότητα του Μαυροκορδάτου, καθώς και των αντιφατικών στοιχείων της πολιτικής του καριέρας.

Στοιχείο κοινώς αποδεκτό της προσωπικότητάς του, εκτός από τα έξοχα προσόντα του, είναι και τα εξίσου σοβαρά ελαττώματά του, κυρίως η ακόρεστη φιλοδοξία του και η αρχομανία του. Αυτά του τα ελαττώματα τον παρέσυραν σε ραδιουργίες, μηχανορραφίες, δολιοφθορές και έργα καταχθόνια, που επεσκίασαν τη θερμή του φιλοπατρία και στάθηκαν μοιραία για τον Αγώνα της παλιγγενεσίας μας: οδήγησαν στον εμφύλιο σπαραγμό και παρολίγο στο σβήσιμο της Επανάστασης.

Στο στερεότυπο όμως αυτό που θέλει το Μαυροκορδάτου ακόρεστα φιλόδοξο (1), κυρίως στα χρόνια του μεγάλου Αγώνα, προσκρούει στον Μαυροκορδάτο της οθωνικής εποχής, ο οποίος έχει έλλειψη πάθους για την εξουσία, κάτι ασυμβίβαστο για έναν πολιτικό και μάλιστα πολιτικό με το δικό του παρελθόν.

Ως προς το όραμα του Μαυροκορδάτου: όλοι οι μελετητές και εδώ συμφωνούν ότι είχε ενστερνισθεί ένα ρηξικέλευθο σχέδιο εκσυγχρονισμού ή καλύτερα εξευρωπαϊσμού της χώρας μας από την πρώτη μαλιστα στιγμή που ήλθε στην επαναστατημένη Ελλάδα, για την υλοποίηση του οποίου αγωνίστηκε ως το τέλος της ζωής του, δυστυχώς ανεπιτυχώς. Η αποτυχία του κατά πολλούς οφείλεται στο παλάτι και στο λαϊκισμό, κατ' άλλους στο ότι το όραμά του αυτό ήταν μεν σαν σύλληψη, σαν ιδέα, θαυμάσιο,  αλλά ουτοπικό από πλευράς υλοποίησης · ήταν, λένε, άκαιρο, πρόωρο και ανεδαφικό, γιατί δεν ήταν ούτε σκόπιμο ούτε δυνατό να μπει ένας λαός, που μόλις ελευθερώθηκε, ύστερα από 400 χρόνια δουλείας, αμέσως κιόλας στη διαδικασία της συνταγματικής διακυβέρνησης. Ετσι, από αυτήν την άποψη, λένε, ο Μαυροκορδάτος «άφησε προπαντός ένα όραμα εξευρωπαϊσμού που παραμένει και σήμερα άπιαστο» (2). Αυτοί που υποστηρίζουν τη δεύτερη άποψη είναι σαν να υποστηρίζουν ότι ο Μαυροκορδάτος δεν είχε επίγνωση της αλληλουχίας σκοπών και μέσων, αυτό όμως δεν είναι ακριβές. Η παρακάτω επισήμανση του Π. Ρομπότου στον Επιτάφιο λόγο του για το Μαυροκορδάτο (3), αναιρεί όχι μόνο αυτήν την άποψη αλλά και κάποια άλλη, όπως θα δούμε. «Αδιάσειστος οπαδός του συνταγματικού πολιτεύματος, ευρέθη πολλάκις εις την δυσάρεστον θέσιν να δειχθεί αντιπολιτευόμενος, αλλά κατείχετο πάντοτε εσωτερικώς υπό της ιδέας του να παγιωθεί η τάξις των πραγμάτων… εννόμως και δεν απηλπίζετο, προτρέπων τους φίλους της ελευθερίας να εμμένωσι και να εγκαρτερώσιν εις το σύστημα αυτών» (4).

Η παραπάνω επισήμανση του Π. Ρομπότη αποδεικνύει ότι ο Μαυροκορδάτος είχε επίγνωση του πόσο δύσκολη ήταν η υλοποίηση του οράματός του, γι' αυτό ακριβώς ακολούθησε δύο βασικές θεωρίες του: εκείνη «του σταδιακού εθισμού» και την απόλυτα «συνταγματικη φύση των διοικητικών μεταρρυθμίσεων» (5).

Όσο για τη θέση κάποιων επικριτών του, ότι δηλαδή ο Μαυροκορδάτος ήταν μεν φιλελεύθερος, συνάμα όμως και συντηρητικός και βασιλικότατος ως το τέλος της ζωής του, με βάση τις πιο πάνω αρχές - θεωρίες, που υλοποιούσε το όραμα του εκσυγχρονισμού της χώρας, παράλληλα με στήριγμα του τις δύο αυτές αρχές, κατόρθωνε να μην παραβιάζει τη συνταγματική του θεωρία.

Κι έπειτα, βασιλεία (συνταγματική) προέκυψε μέσα από τις πολιτικές διεργασίες της Επανάστασης. Δεν είχε λόγους να πολεμήσει το θεσμό της βασιλείας, φτάνει ο βασιλιάς να ακολουθεί  τη συνταγματική τάξη με οποιονδήποτε τρόπο, όπως δεν έκανε δηλ. ο Όθων, τον οποίο ο Μαυροκορδάτος με την παράταξή του αντιπολιτεύτηκε σθεναρά.

Συμπερασματικά ως προς το πολιτικό του όραμα και ως προς την πολιτική του, οι περισσότεροι μελετητές του Μαυροκορδάτου συμφωνούν με την άποψη ότι αυτός «υπήρξε σε όλη τη διαδρομή του δημόσιου βίου του ένας φιλελεύθερος πολιτικός ηγέτης, ο οποίος εργάστηκε για την επιτυχία του στόχου της πολιτικής αυτονομίας και αυτοδιάθεσης του «ελληνικού έθνους», συνέβαλε με το πολιτικό όραμα του στη συγκρότηση δυτικού τύπου εθνικού κράτους, στην Ελλάδα και προσπάθησε για τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας» (6)

Σημειώσεις

1. - Η εικόνα της άμετρης φιλοδοξίας συνόδευε τον Μαυροκορδάτο κυρίως από τότε που αναδείχτηκε - και γράψαμε πώς - Πρόεδρος του Εκτελεστικού, δηλ. κεφαλή της Α' ελληνικής κυβέρνησης στα 1822, σε ηλικία 31 χρόνων.

2. - Γεωργ. Μαυρογορδάτου, «Η ήττα του πρώτου εκσυγχρονιστή» περιοδ. Ιστορικά, τευχ. 65, σελ. 26.

3. - Π. Ρομπότου «Λόγος Επιτάφιος εις Αλέξανδρον Μαυροκορδάτον, εκφωνηθείς εν τω Α' Νεκροταφείω Αθηνών», περιέχεται στο τεύχος «Οι εις τον νεκρόν του μεγάλου της Ελλάδος πολίτου Αλεξ. Μαυροκορδάτου… εκφωνηθέντες λόγοι υπό των καθηγητών του Πανεπιστημίου Ν.Ι. Σαριπόλου, Π. Ρομπότου και Διομήδους Κυριακού… Αθήναι 1865».

4. - Μιχάλη Τσαπότα, δρος Νομικής Πανεπ. Μονάχου, «Η Συνταγματική Θεωρία του Μαυροκορδάτου», ό.π., σελ. 33

5. - Με  εμμονή στο συνταγματικό του στόχο ο Μαυροκορδάτος και βλέποντας ότι πράγματι ο λαός είναι κοινωνικά ανώριμος ακόμη για να δεθχεί μια πλήρως συνταγματική διακυβέρνηση κατά τα δυτικά πρότυπα, καλλιεργεί τη θεωρία περί σταδιακής προετοιμασίας των προϋποθέσεων ενός μέλλοντος συντάγματος (βλ. Ν. Δραγούμη, Ιστορικαί Αναμνήσεις, επανέκδοση, Αθήνα 1973, τ. Α', σ. 237).

Όσο για τη θεωρία «της συνταγματικής φύσης των διοικητικών μεταρρυθμίσεων» είναι κωδικοποιημένες στην περίφημη «Έκθεσιν των Γενικών Αρχών του Κυβερνητικού Συστήματος» της 27ης Ιουλίου 1841. Εδώ φαίνεται ότι επιδιώκει μια «συγκερασμένη μοναρχία» θεμελιούμενη πάνω στις ακόλουθες αρχές: Οργανικός χωρισμός των κρατικών λειτουργιών, δέσμευση της διοίκησης από το νόμο, προστασία των ατομικών ελευθεριών - ελευθεροτυπία, παραχώρηση ουσιαστικών αρμοδιοτήτων στην τοπική αυτοδιοίκηση, υπουργική προσυπογραφή και ευθύνη (βλ. περισσότερα Μιχ. Στασινόπουλου, «Η πολιτική περιπέτεια Μαυροκορδάτου του 1841, στον τόμο Σελίδες από την Πολιτική Ιστορία του Νεωτέρου Ελληνισμού, Αθήνα 1978).

6. - Γεωργ. Θεοδωρίδη, δρος Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπ., «Ο Μαυροκορδάτος και η Επανάσταση», ό.π., σελ. 19

Συνεχίζεται