(ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ)

Οι Φαναριώτες ήταν μια σχετικά μικρή, αλλά πολύ ισχυρή, κοινωνικά και οικονομικά, ομάδα Ελλήνων που κατοικούσαν στην περιοχή του Φαναρίου της Κων/λης (1).

Σχηματίστηκε από το 1603 και ύστερα, όταν εκεί στεγάστηκαν οριστικά τα Πατριαρχεία. Τον πατριάρχη ακολούθησαν μαζί με τους κατέχοντες τα αξιώματα (τα εκκλησιαστικά) και εκείνοι που απέβλεπαν σ' αυτά. Πολλοί απ' αυτούς είχαν πλουτίσει με το εμπόριο και επιδίωκαν πλεον ανώτερο στάδιο, μορφωμένοι ταυτόχρονα γι' αυτό. Οι ξένες γλωσσες αποτελούσαν γι' αυτούς την κύρια μάθησή τους και εξαιτίας αυτού του προσόντος τους κατόρθωναν να επιβάλλονται όχι μόνο στην Υψηλή Πύλη, αλλά συχνά και σ' αυτήν τη σουλτανική αυλή. Κατά τον 17ο αιώνα είχαν αποκτήσει μεγάλη δύναμη.

"Ο Πατριάρχης απέβαινε συχνότατα όργανό των, άλλοι συνωμοτούσαν εναντίον του δια να επιτύχουν την καθαίρεσίν του και να αναβιβάσουν εις τον θρόνον άνθρωπον ιδικόν των, και άλλοι αγωνίζοντο υπερ αυτού δια να εξασφαλίσουν τας θέσεις των. Ήτο μία πάλη συμφερόντων. Αλλά και κατ' αυτήν εκαλλιεργούντο ικανότητες και διακρίνοντο οι καλύτεροι ή οι ισχυρότεροι. Και ταχύτατα απετέλεσαν μίαν τάξιν υπερέχουσαν και κυριαρχούσαν εν μέσω του άλλου πληθυσμού, και του ελληνικού και του μουσουλμανικού" (2).

Πολλοί από την τάξη των Φαναριωτών ηταν ανώτατοι κληρικοί, λόγιοι, γλωσσομαθείς, πλούσιοι οι οποίοι κατάφεραν να πλουτίσουν με το εμπόριο και γιατί ήσαν έξυπνοι και εκμεταλλεύτηκαν διάφορες συγκυρίες, αλλά και γιατί ήξεαν να μετέρχονται με δεξιοτεχνία τη δωροδοκία των διαφόρων αξιωματούχων της Υψηλής Πύλης, να αποκτούν την εύνοιά τους και έτσι να πετυχαίνουν τους κερδοφόρους σκοπούς τους. Βέβαια όλο αυτό το "νταραβέρι", σε τελευταία ανάλυση, οδηγούσε σε ζημία με διάφορους τρόπους των ομοεθνών τους ραγιάδων.

Οι πρώτες πραγματικά Φαναριώτικες οικογένειες ήσαν πέντε: οι Καντακουζηνοί, οι Παλαιολόγοι, οι Ασάνηδες, οι Ράλληδες και οι Υψηλάντες. Ο αρχικός κύκλος όμως αυτών των αμιγών Φαναριώτικων οικογενειών με το πέρασμα του χρόνου διευρύνθηκε όχι μόνο με τις ενδογαμίες, αλλά και με την είσοδο άλλων οικογενειών, που πριν μπουν στον κύκλο των Φαναριωτών έπρεπε να πληρούν δυο βασκές προϋποθέσεις: πρώτα το στάδιο της Οικονομικής ανόδου (3) και στη συνέχεια τη σύναψη γάμου με γόνο Φαναριώτικης οικογένειας (4).

Ετσι, στις παραπάνω αμιγείς Φαναριώτικες οικογένειες, οι οποίες ήσαν παλαιές βυζαντινές οικογένειες - οι μόνες από τις αρχοντικές που απόμειναν στην Κων/λη - προστέθηκαν τώρα και οι παρακάτω:

- Μαυροκορδάτων (κατάγονταν από τη Χίο)

- Καρατζάδων (Καραμανλήδικης καταγωγής)

- Γκίκα (Βλάχικης και απώτερα αρβανίτικης καταγωγής)

- Καλλιμάχηδων (μολδαβικής καταγωγής)

- Μαυρούζηδων (Ποντιακής ή λαζικής καταγωγής)

- Χαντζερήδων, Σούτσων, Αργυρόπουλων, Αριστάρχηδων, Χρυσόσκουλων, Ραγκαβήδων, Μαυρογένηδων Σχινάδων, Μουσελίμηδων, Ρίζων και οι ιταλικής καταγωγής οικογένειες Μάνων, Ροσέτων και Νεγρεπόντηδων (5).

Κυρίαρχα γνωρίσματα της τάξης των Φαναριωτών ήταν η μόρφωσή τους (με ιδιαίτερη επίδοση στις ξένες γλώσσες), η πολιτιστική τους παράδοση και η εκλεπτισμένη τους κοινωνικότητα. Η πολιτιστική υπεροχή των Φαναριωτών απέναντι στους ομογενείς τους ραγιάδες και στους Τούρκους ηταν φανερή.

'Αλλα επίσης χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Φαναριωτών ήταν η δίψα για δύναμη και χρήμα, η επιθυμία για κοινωνική προβολή, η αγάπη για τη χλιδή, τη μεγαλοπρέπεια και τέλος η οικογενειακή παράδοση· προετοιμάζονταν από τα παιδικά τους χρόνια για να διεκδικήσουν θέσεις που θα τους εξασφάλιζαν ολη αυτή την πλούσια ζωή γεμάτη ανέσεις και διακρίσεις και διαμόρφωσαν στο πέρασμα του χρόνου τον ιδιότυπο εκείνο φαναριώτικο χαρακτήρα του ραγιά, σατράπη και τζέντλεμαν συγχρόνως.

Σημειώσεις:

1. Το Φανάρι είναι μια ιστορική συνοικια της Κων/λης. Βρίσκεται στη νότια παραλία του Κεράτιου κόλπου και ονομάστηκε ετσι από το φάρο που υπήρχε στη βασιλική αποβάθρα. Μετά την Άλωση ο Μωάμεθ ο Πορθητής παραχώρησε στους Έλληνες τη συνοικία αυτή, όπου και, τελικά, στεγάστηκε στα 1603 το Πατριαρχείο.

2. Διονύσιος Α. Κόκκινος, Ακαδημαϊκός, Η Ελληνική Επανάσταση, εκδ. "Μέλισσα", 5η έκδοση, τομ. Α', σελ. 28.

3. Εξασκούσαν κυρίως προμηθευτικό εμπόριο· εφοδίαζαν το στρατό αλλά και τη σουλτανική αυλή με τρόφιμα, υφάσματα, γουναρικά, κοσμήματα κ.α. Επίσης ενοικίαζαν φόρους. Κατέβαλαν ένα χρηματικό ποσό στην Πύλη, έπαιρναν από αυτήν το δικαίωμα να εισπράξουν για λογαριασμό τους πια τους φόρους μιας περιοχής ή ενος λιμενικού ή συνοριακού τελωνείου, να ασκήσουν κάποιο μονοπώλιο ή να εκμεταλλευτούν ένα ορυχείο, μια αλυκή κτλ. Σκοπός τους ήταν να εισπράξουν στο πολλαπλάσιο το ποσον που είχαν καταβάλει στους Τούρκους σαν ενοίκιο. Πολλοί από αυτούς έκαμαν τεράστιες περιουσίες, θησαύρισαν.

4. Εκτός από τις δύο αυτές προϋποθέσεις (του πλούτου και του συγγενικού δεσμού) έπρεπε ακόμη να είναι προσηλωμένος στην Ορθόδοξη Εκκλησιά και να ακολουθεί τον ελληνικό τρόπο ζωής, στην ουσία τον Φαναριώτικο, που ήταν ένα κράμα ελληνοβλαχοτουρκικής σύμμιξης.

5. Ένα μεγάλο ποσοστό από τις φαναριώτικες οικογένειες δεν ήταν ελληνικής καταγωγής. Ο συνεχής συγχρωτισμός τους και ο τρόπος ζωής τους με τους αμιγείς Φαναριώτες τους έκανε να μη διαφέρουν σε τίποτε από αυτούς. Εξάλλου οι Φαναριώτες δεν είχαν ούτε εθνικές προκαταλήψεις ούτε εθνικιστικές επιδιώξεις. Η ιδέα του εθνικού κράτους στην Ανατολή φανερώθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα. Η φαναριώτικη ιδεολογία μάλλον συνέπιπτε με το οικουμενικό ιδεώδες του Βυζαντίου και το πρότυπο του πολυεθνικού κράτους.

Συνεχίζεται