Κατά την χρονική περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής του παρελθόντος έτους, είχαμε την ευλογία και την ευκαιρία να εκφωνήσουμε μία Ομιλία στον Προσκυνηματικό ναό του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, ύστερα από πρόσκληση του Προϊσταμένου του Ναού, Παναοσιολογιωτάτου Αρχιμανδρίτου, πατρός Δαμασκηνού.
Το μέρος, όπου αναφερόμαστε στα σχετικά με το θέμα του τίτλου στην παρούσα δημοσίευση, πιστεύοντας ότι ενδιαφέρουν του Βερροιείς αλλά και του Ημαθιώτες γενικότερα, το δώσαμε προς δημοσίευση στην αγαπητή «Ημερήσια», στον αγαπητό μας κ. Ελευθεριάδη Θεόδωρο.
Μάς απασχολεί από ετών το αν γνώριζε ο Άγιος Γρηγόριος την Βέρροια, αλλά και το πώς γνώρισε ο Κωνσταντινουπολίτης Άγιος την πόλη μας.
Τις σχετικές σκέψεις μας τις εκθέτουμε και προς γνώσιν αλλά και προς προβληματισμό και συζήτηση των ενδιαφερομένων.
Μαζί με τις ευχαριστίες μας γιά την έκδοση, Σάς ευχόμαστε καλή ανάγνωση. Με το καλό να εορτάσουμε την ερχόμενη Κυριακή τον Σπηλαιώτη και Ησυχαστή Άγιό μας.
«... Αναφερόμαστε και σε μία άλλη, χρονολογική κυρίως, κλίμακα. Το ερώτημα, σε αυτήν την Τρίτη κλίμακα, είναι το εξής: Πώς έφτασε ο Γρηγόριος, ο Κωνσταντινουπολίτης και Αθωνίτης, στα Πιέρια και στην Βέροια; Πού ήξερε γιά την πρωτόθρονη παλαιότερα επισκοπή της Αρχιεπισκοπής Θεσσαλονίκης; Εδώ, στην Θεσσαλονίκη, πρωτοάκουσε γιά την μακεδονική μεγαλόπολη, ή μήπως την γνώριζε από την ζωή του στην Κωνσταντινούπολη;
Παραφράζοντας κάπως το όραμα του Γρηγορίου με τον Μεγαλομάρτυρα, που σίγουρα είναι γνωστό σε Εσάς, αγαπητοί μου, σύμφωνα με το οποίο ο Δημήτριος δεν ήθελε να απομακρυνθεί από την αυλή τουο Γρηγόριος, «μηδόλως εξιέναι της αυλής και των περιχώρων της μεγάλης Θεσσαλονίκης και των περιχώρων του μεγάλου της μεγάλης Θεσσαλονίκης και πολίτου και πολιούχου και παντοδαπού φρουρού καί προστάτου, του εν μάρτυσι θαυμαστού Δημητρίου» (κεφ. 24, στχ. 30-40), μπορούμε να πούμε ότι και η Σκήτη μας, τότε τουλάχιστον, ήταν η αυλή του Δημητρίου και τα πρόπυλα.
Η ιστορία του παρελθόντος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως παιχνίδι ανασύνθεσης – κάτι δηλαδή σαν αυτό που ονομάζουμε «πάζλ». Κομμάτια που τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο, σκηνές που παρουσιάζουν τα γεγονότα. Ο αριθμός των κομματιών εξαρτάται από την ηλικία και την ευφυΐα των παικτών. Η ιστορία όμως, είτε με λίγα μεγάλα κομμάτια είτε με πολλά μικρά κομμάτια, παραμένει η ίδια και γνωστή ως επί το πλείστον. Αυτά σκεπτόμασταν όταν ψάχναμε και ανερευνούσαμε το θέμα για την αποψινή μας ομιλία ενώπιόν Σας.
Είμαστε μπροστά στον κάλλιστο Δημήτριο και θέλουμε να αναφερθούμε σε δύο γίγαντες του πνεύματος και, όπως είναι φυσικό, χρειαζόμαστε στηρίγματα και πολύ θάρρος γιά να ανταποκριθούμε στο τόλμημα αυτό. Κάπου εδώ, στην Θεσσαλονίκη δηλαδή, βρίσκεται, αυτά τα χρόνια, και ο διδάσκαλός του ενός, του Γρηγορίου, ο κτίτορας της Μονής της Χώρας, ο Θεόδωρος Μετοχίτης.
Σήμερα, οι άνθρωποι ελκύονται από το φώς του φλάς· οι φωτογραφίες που κυκλοφορούν είναι χιλιάδες και μέσα σε αυτές, αλλά και μέσα από αυτές, βλέπεις τον άνθρωπο να παραπαίει και να τρελλαίνεται, από φώτα που ζαλίζουν και παρασύρουν. Το φώς όμως που επιθυμεί η ψυχή, το γνήσιο φώς, είναι το φώς του Χριστού. Το φώς, που κατά την περίοδο της Τεσσαρακοστής, που διανύουμε, το προτείνει η αγία Εκκλησία όχι σαν φώς φωτογραφίας, αλλά ως φώς Χριστού, που «φαίνει πᾶσι».
Ανάμεσα στα παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα του Εσπερινού μίας Προηγιασμένης θείας λειτουργίας, προβάλλει ο λειτουργός από το ιερό βήμα και εκφωνεί την λειτουργική φράση «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι».
Μία φράση περισσότερο ευχετική και δυναμική. Μία ευχή σε παροντικόν χρόνο. Προηγείται συνήθως ένα κεφάλαιο της Γενέσεως και ακολουθεί ένα κεφάλαιο σοφιολογικό. Ό,τι δηλαδή επιθυμούσαν οι αιώνες και ό,τι προτείνει η σοφία του λαού, δια στόματος βασιλέως, του Σολομώντος, η Εκκλησία το προβάλλει ως ζητούμενο και βιούμενο. Φώς Χριστού φαίνει πάσι.
Σήμερα, λοιπόν, αδελφοί, ο καμβάς στον οποίον κινούμαστε είναι ένα ύφασμα πολύχρωμο και ποικίλο, τόσο με φυσικά χρώματα και άνθη, όσο και κυρίως με πνευματικά. Και μαζί με τα χρώματα, ο ιερός υμνογράφος προσθέτει και τα αρώματα. «Μύρον αγιάσματος εκ των ασκητικών, Όσιε, αρωμάτων όλως συνετέθης είς οσμήν ευωδίας Θεού»,(ωδή γ΄, β΄ τροπ.)
.....................
Τον 14ο όμως αιώνα ένας άλλος σιναΐτης πατέρας, εφάμιλλος στην αρετή με τον Ιωάννη και συνονόματος του Παλαμά, θα ’ρθεί διά του Άθωνος στην Θεσσαλονίκη και οι μαθητές του, ο Θεοδόσιος και ο Αθανάσιος, θα ’ρθούν και στην Σκήτη μας. Ο Θεοδόσιος στην συνέχεια θα φύγει βορείως, και θα μεταφέρει το ησυχαστικό φρόνημα στην Βουλγαρία, ιδρύοντας μονές στο Κελιφάροβο, ενώ ο Αθανάσιος μέσα από την κοίτη του Αλιάκμονα, ακολουθώντας ανάστροφη πορεία θα πολίσει την λιθούπολη των Μετεώρων.
Εκείνην την περίοδο ζει και ανδρώνεται εν Χριστώ και ο δικός σας και δικός μας Γρηγόριος. Ο μαθητής του και Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος αναφέρει ότι η οικογένεια τού Κωνσταντίνου και της Καλλονής, των Παλαμάδων, ζούσαν μέσα στο παλάτι των Παλαιολόγων. Ο Γρηγόριος, εν συνεχεία, μεταβαίνει στο Παππίκιον όρος, γίνεται μοναχός στον Άθωνα, έρχεται στην Θεσσαλονίκη και από εκεί στην Βέροια.
Έχει πολλά κοινά η πόλη της Βέροιας με την συμβασιλεύουσα Θεσσαλονίκη. Και δεν αναφερόμαστε στην φιλία των οικογενειών τού Ιάσωνα με τον οίκο του βεροιέως Πύρρου, όπως τα κατέγραψε ο απόστολος Λουκάς στις Πράξεις των Αποστόλων, ούτε στις κατοπινές αναφορές των Βυζαντινών Εγγράφων στον Επίσκοπο Νικήτα και στον Επίσκοπο Βασίλειο, οφφικιαλίους οικονόμους της Αρχιεπισκοπής Θεσσαλονίκης, στον ενδέκατο αιώνα και εξής. Σ᾿ αυτό το ταξίδι μας έχουμε μία κλιμακωτή κίνηση από την Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη προς την Βέροια. Τώρα θέλουμε να δούμε την διαφορετική κίνηση, δηλαδή από την Βέροια προς τα έξω, προς την βασιλεύουσα και την συμβασιλεύουσα, όπου απόψε ξενιζόμαστε.
Το ερώτημά μας, που απόψε, για πρώτη φορά τίθεται δημόσια, είναι:
Γνώριζε ο Γρηγόριος όταν ζούσε στην Κωνσταντινούπολη την Βέροια; Και αν την γνώριζε πώς έγινε αυτό;
Η τρικυμιώδης εποχή του, με τις πολιτειακές συγκρούσεις των Παλαιολόγων και των λοιπών, αλλά και οι θεολογικές έριδες που συγκλόνιζαν το πνευματικό στερέωμα της εποχής εκείνης, δεν άφησαν, ακόμα και μέχρι σήμερα, μεγάλα περιθώρια γιά την έρευνα του ερωτήματός μας.
Εδώ, λίγο πιό δυτικά και κάπως νότια, βρίσκεται ο σήμερα ονομαζόμενος ναός των Αγίων Αποστόλων. Ποιός είναι ο κτίτορας αυτού του περίλαμπρου κτίσματος; Το όνομα του κτίτορα το διαιωνίζουν τα κομβία με το συμπίλημα του Πατριάρχου Νήφωνος – με ήτα και με ι - .
Ο Νήφων λοιπόν κατά την αποψινή μας αναφορά, είναι ο χρυσός κρίκος που ενώνει τον Γρηγόριο με την Μακεδονία, την Βέροια, τον Άθωνα και την Θεσσαλονίκη.
Ο Γρηγόριος, όπως γίνεται αποδεκτό, γεννιέται το 1296 στην Κωνσταντινούπολη και ανατρέφεται, όπως σαφώς το δηλώνει ο Φιλόθεος – Πατριάρχης και αυτός – στα παλάτια των Παλαιολόγων και στην Μονή της Χώρας.
Η σπουδαιότητα και η κρισιμότητα των θεολογικών πραγμάτων της εποχής, στον 14ο δηλαδή αιώνα, δεν άφησε χώρο γιά την έρευνα και την μελέτη των πραγματολογικών στοιχείων της βιοτής του Γρηγορίου και των λοιπών. Αυτό επιχειρούμε τώρα. Μήπως και η ανέλιξη του βίου δεν αποτελεί μία κλίμακα ανόδου γιά έναν τόσο σημαντικό χώρο και χρόνο, και πρόσωπα;
Στις 9 Μαΐου 1310, ο από Κυζίκου Νήφων ανέρχεται, με τους προφανείς χειρισμούς του αυτοκράτορα Ανδρονίκου του δευτέρου, Πατριάρχης στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως, αποτελώντας προσωπική επιλογή του αυτοκράτορα. Ο Γρηγόριος, γεννημένος το έτος 1296, ήταν τότε 14 ετών. Ένας έφηβος, μεγαλωμένος στα παλάτια, είναι αδύνατο να μην έμαθε γιά τον νέο πατριάρχη, ο οποίος καταγόταν από την Βέροια, και ο οποίος κατά το έτος 1312/13 θα επιστρέψει στην πατρώα γη, γιά να εγκαινιάσει έναν μικρό σχετικά ναό, ιδιωτικό, τον ναό τον λεγόμενο Χριστό, στην Βέροια. Ο Γρηγόριος είναι 19 ετών. Λέτε να μην άκουσε γιά το γεγονός αυτό; Ο πατριάρχης πηγαίνει στην πατρίδα του γιά εγκαίνια και δεν το μαθαίνει ο Γρηγόριος των 19 ετών; Πόση άραγε εντύπωση θα προξενούσαν οι αναφορές του Πατριάρχου στον κόσμο του εφήβου Γρηγορίου;
Σε ηλικία 20 ετών ο Γρηγόριος θα κάνει την αποταγή του-πρώτη βαθμίδα στην κλίμακα των αρετών-και θα φύγει από την Βασιλεύουσα.
Αλλά το μυστικό αυτό της ιστορίας μένει καλά κρυμμένο και ανερεύνητο, αφού ο Νήφων είναι ο παρεξηγημένος Πατριάρχης. Έλιωσε τα κανδήλια των Εκκλησιών, λέει ο Νικηφόρος Γρηγοράς, υπέρ των προσφύγων της Κυζίκου, και τον κατηγορεί γιά αυτό. Αν κάτι ανάλογο συνέβαινε σήμερα, αν δηλαδή κάποιος ιεράρχης έλιωνε τα εκκλησιαστικά ιερά για να περιθάλψει τους πρόσφυγες της Ουκρανίας και τους λοιπούς θα γράφονταν χρυσέοις έπεσιν το όνομά του. Αλλά η ρετσινιά του φιλοχρήματου κόλλησε καλά και συνοδεύει τον Νήφωνα.
Ο Νήφων μιλούσε στους Παλαμάδες γιά την Βέρροια του Παύλου, την επίγεια πατρίδα του, και γιά τον Ιερό Άθωνα της Παναγίας, όπου έζησε ως μοναχός και ως ηγούμενος της Μεγίστης Λαύρας του Οσίου πατρός ημών Αθανασίου. Το 1294 απαντά σε πράξη του Πρώτου του Αγίου Όρους, Ιωαννίκιου, ως ηγούμενος της Μεγίστης Λαύρας. Και ο Γρηγόριος, ως καλός μαθητής, πήγε και έζησε στους τόπους αυτούς του πατριάρχη, Άθωνα και Βέροια.
Και στην Θεσσαλονίκη, λέει ο θεσσαλονικιός Φιλόθεος, ότι ο Γρηγόριος άκουσε γιά τους νηστευτές στά Πιέρια Όρη, και αυτή η είδηση τον προσείλκυσε στους δικούς μας τόπους. [Ο Γρηγόριος Παλαμάς διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (1347-1359)].
Ποιό δρομολόγιο ακολούθησε ο Γρηγόριος γιά τα παρόχθια του Αλιάκμονα Πιέρια; Νομίζουμε το νηολόγιο, μέσα στα νερά που καθαγίασαν τα μαρτυρικά λείψανα του Θεοδούλου και του Αγαθόποδος, τον ίδιο δρόμο που ακολούθησε και ο Θεοδόσιος, ο μαθητής του Γρηγορίου του Σιναΐτη, ο οποίος Θεοδόσιος, όπως αναφέρει ο βιογράφος του άγιος Κάλλιστος, άλλος Πατριάρχης, έφτασε με το πλοίο στα Πιέρια.
Και φυσικά τα πρόβουνα των Πιερίων δεν ήταν άγνωστα εδώ στην Θεσσαλονίκη, αφού η περίφημη Μονή του Ακαπνίου, και άλλα μοναστήρια της Θεσσαλονίκης και του κατάντικρυ υψουμένου Άθωνος διέθεταν Μετόχια εδώ στα Πιέρια, όπως μαρτυρούν έγγραφα βασιλικά, που από καιρό έχουν εκδοθεί.»
Η Ομιλία μας είχε και άλλα θέματα, σχετικά με τον Σταυρό του Χριστού, τον Όσιο Ιωάννη της Κλίμακας, τον Σιναΐτη και άλλα.
Προς το παρόν, ας αρκεσθούμε στον τίτλο της Ομιλίας μας: Πώς ήρθε στα Πιέρια ο παλαμάς και άν γνώριζε από παλαιά την Βέροια.
(Στη φωτογραφία το σπήλαιο του Αγίου, κάτω από το μοναστήρι του Προδρόμου, με την εικόνα του Αγίου Γρηγορίου)
